Deve, familyay Camelidae ra yew cınsê Camelus ra yew heywano. Devey seba bar wegırotışi ra ca, seba purti zi wayi beno. Reyna seba cildi, goşti u şıti zi wayi beno .
Dı tewrê devey estê. Yew tewrê cı Hindıstan, Pakıstan, Efğanıstan, Mısır, İran, Suriya u zey Erebıstani u Afrika de wayi biyaye Deveyo yew qoqoyın (C. dromedarius) u Asyay Miyanêne de wayi biyaye Deveyo dı qoqoyın esto (C. bactrianus).
Deve, familyay Camelidae ra yew cınsê Camelus ra yew heywano. Devey seba bar wegırotışi ra ca, seba purti zi wayi beno. Reyna seba cildi, goşti u şıti zi wayi beno .
Dı tewrê devey estê. Yew tewrê cı Hindıstan, Pakıstan, Efğanıstan, Mısır, İran, Suriya u zey Erebıstani u Afrika de wayi biyaye Deveyo yew qoqoyın (C. dromedarius) u Asyay Miyanêne de wayi biyaye Deveyo dı qoqoyın esto (C. bactrianus).
Geel (Af-Ingiriis: Camel; Af-Carabi: جمل ) waa xayawaan la dhaqdo oo leh tuur mid iyo labo, afar naas iyo afar Adin oo dhaadheer
geela waxa u qaybsamaa labo qaybood geel labo tuur oo ku nool bartamaha qaarada aasiyo iyo geel leh hal tuur sida gel somalida dhaqato waxa laga helaa waqooyiga, bariga galbeedka afrika waxa kale oo laga helaa wadamada khaalijka ama carabaha geela somaalika waxaa loo adeegsaday filimyada sida W:en:The Mummy (1999 film) mishiinka
geela waxaa laga helaa faaiidooyin kale duwan sida hilib caano iyo gaadiid ahaan.
Geel (Af-Ingiriis: Camel; Af-Carabi: جمل ) waa xayawaan la dhaqdo oo leh tuur mid iyo labo, afar naas iyo afar Adin oo dhaadheer
An kamelyo sarong ungguladong hayop na may kokod na daing-baak, na sa likod igwang saro o duwang tangkong. Duwang klase an espesye kaini: an dromedaryo asin an kamelyong Baktriyano . An huri igwang duwang tangkong. An enot lakop asin tubo sa panggang na desyerto kan West Asia asin an huri makukua sa Asya Sentral asin sa Asyang Subangan. An duwang espesye pareho garo' na magtao nin gatas asin karne, asin siring man, barahibong panggubing. An mga ini may pambihirang kakayahan na magtios na daing inom-inom (naabot 5 aldaw), asin kayang mag'agod nin magagabat na maray na mga kargamento. Nagagamit man sinda sa pag'arado. An saindang odo' pampataba sa tinanom asin pwede pang panggatong.
Kan mga lumang panahon, ginagamit an mga kamelyo komo hayop sa gera, lunadan sa paglusob sa mga batalya, asin pagsakop saka pag'atake sa mga kaiwal. Sa ibang lugar, nagigin lingaan an mga kamelyo ta an mga ini pinapaglaban asin maogmang pagdalanon. Sa Morocco, popular an isport na paurumbasan nin mga kamelyo.
Mga iba pang pambihirang kakayahan nin kamelyo:
1. An kamelyo kayang magtao nin 600 na litrong gatas sa sarong taon 2. An kamelyo pwede niyang isara an saiyang dungo , ngane dai makalaog an alpog 3. An kamelyo kinakakan maski ano na sana, orog na kun gutom nang maray. Maski lona, sandalya, tamong, kupya, asbp kaya nindang habloon.
An terminong kamelyo (hale sa Arabong جمل, ǧʿl,, na boot sabihon "kagayonan") maluwag na tinotomoy man an arin man sa anom (6) na garo-kamelyong hayop sa lindong kan pamilyang Camelidae: an duwang tunay na kamelyo, asin an apat na Sur Amerikanong mga camelid- an llama, alpaca, guanaco asin an vicuna.
An kasyahan na lawig buhay kan kamelyo naabot 40 sagkod 50ng taon. An kamelyo na nagtalubo nang husto nagtitindog nin 1.85 m (6 pye. 1 in) abot abaga asin 2.15 m (7 pye. 1 in) abot tangkong. An saiyang tangkong nalangkaw nin mga 30 pulgada (76.20 sentimetro). An mga kamelyo kaya na magdalagan sa rikas na 65 km/oras (40 m/oras).
An ebedinsyang fossil nagtatala na an mga apoon kan modernong kamelyo tuminalubo sa Norte Amerika kan periodong Palaeogene asin ngapit naglakop sa kahiwasan kan Asya. An tawo enot na namanso an mga kamelyo bago magtongtong an 2000 B.K.
An kamelyo sarong ungguladong hayop na may kokod na daing-baak, na sa likod igwang saro o duwang tangkong. Duwang klase an espesye kaini: an dromedaryo asin an kamelyong Baktriyano . An huri igwang duwang tangkong. An enot lakop asin tubo sa panggang na desyerto kan West Asia asin an huri makukua sa Asya Sentral asin sa Asyang Subangan. An duwang espesye pareho garo' na magtao nin gatas asin karne, asin siring man, barahibong panggubing. An mga ini may pambihirang kakayahan na magtios na daing inom-inom (naabot 5 aldaw), asin kayang mag'agod nin magagabat na maray na mga kargamento. Nagagamit man sinda sa pag'arado. An saindang odo' pampataba sa tinanom asin pwede pang panggatong.
Kan mga lumang panahon, ginagamit an mga kamelyo komo hayop sa gera, lunadan sa paglusob sa mga batalya, asin pagsakop saka pag'atake sa mga kaiwal. Sa ibang lugar, nagigin lingaan an mga kamelyo ta an mga ini pinapaglaban asin maogmang pagdalanon. Sa Morocco, popular an isport na paurumbasan nin mga kamelyo.
Mga iba pang pambihirang kakayahan nin kamelyo:
1. An kamelyo kayang magtao nin 600 na litrong gatas sa sarong taon 2. An kamelyo pwede niyang isara an saiyang dungo , ngane dai makalaog an alpog 3. An kamelyo kinakakan maski ano na sana, orog na kun gutom nang maray. Maski lona, sandalya, tamong, kupya, asbp kaya nindang habloon.
An terminong kamelyo (hale sa Arabong جمل, ǧʿl,, na boot sabihon "kagayonan") maluwag na tinotomoy man an arin man sa anom (6) na garo-kamelyong hayop sa lindong kan pamilyang Camelidae: an duwang tunay na kamelyo, asin an apat na Sur Amerikanong mga camelid- an llama, alpaca, guanaco asin an vicuna.
An kasyahan na lawig buhay kan kamelyo naabot 40 sagkod 50ng taon. An kamelyo na nagtalubo nang husto nagtitindog nin 1.85 m (6 pye. 1 in) abot abaga asin 2.15 m (7 pye. 1 in) abot tangkong. An saiyang tangkong nalangkaw nin mga 30 pulgada (76.20 sentimetro). An mga kamelyo kaya na magdalagan sa rikas na 65 km/oras (40 m/oras).
An ebedinsyang fossil nagtatala na an mga apoon kan modernong kamelyo tuminalubo sa Norte Amerika kan periodong Palaeogene asin ngapit naglakop sa kahiwasan kan Asya. An tawo enot na namanso an mga kamelyo bago magtongtong an 2000 B.K.
Bronnvil meur a wra bewa yn difeythtiryow yw kowrvargh. Yma gans kowrvergh bothennow le may hyllons gwitha blonek.
Yma'n dromedal (kowrvargh unnboth, Camelus dromedarius) ow pywa yn Arabi ha north a Afrika.
Yma'n Kowrvargh Baktrian (Camelus bactrianus) ha'n Kowrvargh Baktrian Gwyls (Camelus ferus) dew vothenn hag a wra bywa yn kres Asi. Dismygys yw dre studyansow DNA bos an kowrvargh baktrian dew eghen, Camelus bactrianus an huni dovhes, ha Camelus ferus neb a vyw yn gwyls yn China ha Mongoli.
Bronnvil meur a wra bewa yn difeythtiryow yw kowrvargh. Yma gans kowrvergh bothennow le may hyllons gwitha blonek.
Yma'n dromedal (kowrvargh unnboth, Camelus dromedarius) ow pywa yn Arabi ha north a Afrika.
Yma'n Kowrvargh Baktrian (Camelus bactrianus) ha'n Kowrvargh Baktrian Gwyls (Camelus ferus) dew vothenn hag a wra bywa yn kres Asi. Dismygys yw dre studyansow DNA bos an kowrvargh baktrian dew eghen, Camelus bactrianus an huni dovhes, ha Camelus ferus neb a vyw yn gwyls yn China ha Mongoli.
Lo̍k-thò he Lo̍k-thò-khô Lo̍k-thò-su̍k ke thung-vu̍t, chṳ́-yû lióng-chúng, phi-khûng nèn khôi-pit, chiuk-yû ngiuk-thiap-phì, sṳt-ha̍p chhai Sâ-mo̍k chûng hàng-chéu, poi-yû ngiuk-fûng, vi-yû sâm-sṳt, só-yî mò-fi kî-hot, hí-khó tô-ngit mò-hot, yit-tán ngi-kien súi-chhó, khó-yî thai-liong yím-súi. Só-yî phî chhṳ̂n-fû "Sâ-mo̍k-chṳ̂-chû". Sên-fa̍t chhai sâ-mo̍k piên-yèn ke Ngìn-lui chó-chhôi kûng-ngièn-chhièn sâm-chhiên-ngièn yí-kîn khôi-sṳ́ sùn-yông lo̍k-thò, chok-vì yi̍t-chhuk, yû hí-tô koet-kâ yí-lai lo̍k-thò vi-sâng ke lo̍k-thò mu̍k-mìn, sṳm-chṳ yû lo̍k-thò khì-pîn.
Lo̍k-thò he Lo̍k-thò-khô Lo̍k-thò-su̍k ke thung-vu̍t, chṳ́-yû lióng-chúng, phi-khûng nèn khôi-pit, chiuk-yû ngiuk-thiap-phì, sṳt-ha̍p chhai Sâ-mo̍k chûng hàng-chéu, poi-yû ngiuk-fûng, vi-yû sâm-sṳt, só-yî mò-fi kî-hot, hí-khó tô-ngit mò-hot, yit-tán ngi-kien súi-chhó, khó-yî thai-liong yím-súi. Só-yî phî chhṳ̂n-fû "Sâ-mo̍k-chṳ̂-chû". Sên-fa̍t chhai sâ-mo̍k piên-yèn ke Ngìn-lui chó-chhôi kûng-ngièn-chhièn sâm-chhiên-ngièn yí-kîn khôi-sṳ́ sùn-yông lo̍k-thò, chok-vì yi̍t-chhuk, yû hí-tô koet-kâ yí-lai lo̍k-thò vi-sâng ke lo̍k-thò mu̍k-mìn, sṳm-chṳ yû lo̍k-thò khì-pîn.
Nghamera (camel kuEnglish) imhuka inownaikwa kuZiwumbe reAfrica neAsia. Mhuka iyi inoita nyundwa pamusana; dzimwe dzine nyundwa imwe, dzimwe dzine nyundwa mbiri. Nghamera inowanikwa kunyanya kuMaodzanyemba kweAfrica.
Деве — (лат. Camelus) — жуьре бицlинезабрикай куткуркlвачербур(Camelidae). Амма чlехи буй авай гьайван я, вердиш хьанай кьурай дуьнед патара яшамишжезавай.
Ава кьве жуьре деве:
Деве — (лат. Camelus) — жуьре бицlинезабрикай куткуркlвачербур(Camelidae). Амма чlехи буй авай гьайван я, вердиш хьанай кьурай дуьнед патара яшамишжезавай.
Ава кьве жуьре деве:
Camelus bactrianus — кьве кlукl алай, амма бактриан Camelus dromedarius — са кlукl алай, амма дромедар, амма дромадер, амма арабиан.Тэмээн — 5 хушуун малай нэгэн юм. 60-70 наhа хүрэдэг. Тэмээн зунай сагта хахад hара уhа уунгүй ябаха шадалтай. Энэ хадаа ехэ аша туhатай амитан. Тэмээнэй нооhоор хубсаhа хэхэдэ, дулаан, хүнгэн. Тэмээ унажа, үхэр хони адуулдаг. Тэргэдэ оруулжа, элдэб ажал хэдэг. Тэмээн хара, сагаан, шара гурбан үнгэ зүhэтэй.
Эмкалш (лат. Camelus, оьрс. Верблюд) — эмкалийн (Camelidae) доьзалера шалабергашйолчеран (Artiodactyla) тобанера ахкаргийн когашдолчеран (Camelidae) бухара тобанера декха дийнатийн тайпа. Уьш даккхий дийнаташ ду, дуьненан екъачу меттигехь даха Ӏемина долу — гӀум-аренашкахь, ахгӀум-аренашкахь, аренашкахь.
Эмкалш шина кепара ю[1]:
ГӀум-аренан бахархоша лакхара мах хадабо эмкалан, цунах олу «гӀум-аренан кема»[2].
Латинан цӀе Camelus схьаяьлла грек. κάμηλος семитийн юкъарчу меттара «гамаль»[3] (Ӏаьр. جَمَل, жуьгтий. גמל).
Йоккхачу эмкалан масса — 500—800 кг, кхес йолучехь локхалла — 210 см. Цхьа дум болу эмкалан бос цӀиегӀо-сира хуьлу, ши дум болчуна — таьӀна-боьра[1]. Мех курчавый[2]. Эмкалш еха 40 шо гергга, Деба хан йолало 2—3 шо кхачарца. Пхоралла хуьлу 13 баттахь цхьа дум болчеран, 14 бутт — ши букъ болчеран[1].
Эмкалийн Ӏад санна хьевзина, деха лаг ду, кегийра гоьрго лергаш ду. Эмкалийн 38 церг ю. Лахахь — итт кхела, шиъ кӀомсар, 10 церг, лакхахь — 2 церг, 2 кӀомсар, 12 кхела[2]. Деха месала бӀаьрган чоьша лардо церан бӀаьргаш гӀамарех, ткъа мераӀуьргаш оьшучу хенахь тӀекъовлало. Эмкалийн бӀаьрса чӀогӀа дика ду: вогӀа стаг царна го цхьа километр генара, йоьду автомобиль — 3—5 километр генара. Царна чӀогӀа дика кхета тӀуналлин хьожа, байдан хьожа я теза хи 40—60 километр генара, ткъа иштта стиглара догӀанан мархаш, догӀа догӀуче кхача сатуьйсуш оцу агӀора дӀайоьлху.
И декхаш долу дийнаташ дика лов дахаран халонаш луьра, хи доцучу меттигехь. Эмкалийн ду накхан, хьакхолган, голийн ахкаргаш. ДӀаюьжучу хенахь эмкал оцу дакъош тӀе юьжу догучу латте (70°С кхаччалц)[1] яга ца яйта. Буькъа тӀаргӀа лерина бу дийнан йовхонах а, буьйсанан шелонах а ларъян. Эмкалийн пӀелгаш вовшашца хӀиттаделла ду дийнна цхьа айра деш [2]. Шуьйра ши пӀелг болу ког — гӀамарш я кегийра тӀулгаш тӀехула лелархьама ду. Эмкалашна хьацар ца долу, хьатӀ кӀезиг долу. СадоьӀуш мерӀуьргаш чуьра арайолу тӀуналла гуллало башха хебашкахь, юха бага йоьду. Эмкал дукха яхало хи доцуш, шен 40 % дегӀан йозалла йойъу цуо. Цхьана экспериментехь эмкал аьхка 8 дийнахь латтийра хи ца луш, иза 100 кг азъелира, цул тӀаьхьа цунна хи делчи, цуо 10 минотехь 103 литр хи мелира, ша яйина 100 кг меттахӀоттош[4]. Эмкал гӀум-аренашкахь яхаран лерина цхьа хӀума — букъ тӀиера даммарчий ду, хьоналла дӀаюьллуш долу. Даммарчий ша-тайпа «тхьов» бу, эмкалан букъ маьлхан йовхонах Ӏалашбеш. Цул сов, организман ерриг хьоналла букъ тӀехь гулъяро аьтту бо йовхо дика дӀаялийта[5].
Эмкалаш - нохь доккху дийнаташ ю. Цара юу эмкалбуц, сагал-буц, эмкалан баӀ, саксаул. Эмкалшка дуьра хи мала ло[6]. Эмкалш тӀуналла Ӏалашйо, хьер чуьра дакъош чохь, цундела хьогалла дика лов; амма хин коьрта хьост ду хьоналла — бӀе грамм хьоналла мустъелчи 107 грамм хи долу (кхин тӀе кӀорамуьста газ а). Цара хи маланза дуккха а хан яьллехь а, церан цӀий дукъ ца ло. Эмкалаш яхало хи доцуш шина кӀирнах, ткъа юург йоцуш цхьаьна баттахь[5].
Амма, шайн тамашийна хьуьнар доллушехь, акха эмкалш тахана дукха халонаш лов хи ца тоьуш. ХӀунда аьлчи гӀум-аренашкахь нах охьаховшу теза хиш долчу, ткъа акха эмкалш, чӀогӀа сема йолуш, адамашна тӀе ца йогӀу.
Эмкалш чӀогӀа дика нека до, шайна цкъа а Ӏам я хи ца гинчара а. нека деш кӀеззиг агӀора а таьӀа.
Эмкалийн яьржина цамгарш ю трипаносомоз, инфлюэнца, эхинококкоз, эмкалийн Ӏаьржа ун, ирз[1].
Эмкалаш кхоллар а, массашкахь яржар а хилла плиоцен чекхйолуш, плейстоцен йолалуш — оцу хенахь хьалхара эмкалан тайпанаш Paracamelus леш дӀаевлла, яккхий кепаш эмкалийн (Camelus) юкъаевлира. ХӀинцалера эмкалаш екъа меттигашкара хьолашкахь яхаяларан меженаш (Букъ тӀиера дум, хьерано ша-кепара болхбар, шортта хи малар, иза бахьнехь дуьра даар дезар, йогӀа болар, кхин а), тарло, эмкалийн (Camelidae) эволюцехь дикка тӀаьхьа кхиина. Эмкалаш экама ца хилар бахьнехь и дийнаташ кхин буц юурш ца яхалочахь еха[7].
Исторел хьалхара эмкалан тайпа Альтикамелус (Aepycamelus), яьхна миоценехь Къилбаседа Америкехь, деха лаг хилла, ткъа букъ тӀехь дуьман метта кӀеззиг тӀебаьлла букъ хилла.
Схьагарехь, хӀинцалерачарна гергара эмкалш евлла Къилбаседа Америкехь эмкал тайпанара дийнатех, цигахь яккхий аренаш саваннакепара ландшафт хилча. Циггахь кхоллаелира эмкалшна екъачу, луьрачу климатах йоларан анатомин башхаллаш[7]. Евразин махка шира эмкалш яьхкина Беринган асанехула, схьагарехь, плиоцен чекхйолуш, плейстоцен чекхъяллалц[8].
Плейстоценехь Малхбуза Европан махкахь хаалора йоккха Кноблохан эмкал (Camelus knoblochi), чӀогӀа гергара йолу хӀинцалерачу шина эмкалах. Тидаме ду, дукха хан йоццуш Россехь Ростовн областехь карийна тӀехдика Ӏалашхилла оцу эмкалан туьта[9]. ХӀинцалерачех тера, ши дум болу эмкалийн даьӀахкаш, карайора ИйдалтӀиехь, Иртышан бердаш тӀехь, Москохгуонаха[10].
Эмкалаш (мамонтца, тӀергӀан мармаӀаца, яккхий маӀаш йолу сайца, кхечаьрца а, цхьаьна могӀара) хилла коьртачарех цхьа векал мамонтан фауна олучу дийнатийн, и фауна хилла къилбаседа Евразехь 10—12 эз. шо хьалха тӀаьххьара бина ша дӀабаллалц. Иштта фауна заповедникехь меттахӀотторан проектан («плейстоценан парк») юкъадогӀу, кхечаьрца цхбьаьна, ши дум болу эмкалаш ялор цига[11].
Эмкалаш караӀамийна вайн эрал 2000 шо хьалха. Уьш уггаре онда мохь лело а, южу а дийнаташ ю уьш ехачу хьолехь. Эмкалийн уозоран ницкъ лелабо 4 - 25 шарахь, цаьрга бахьало шен йозаллех 50 % мохь. Эмкал дийнахь ягӀало 30—40 км гена йоьдуш[6]. Эмкал беречуьнца дийнахь 100 км а йоьду, юккъера сихаллин барам 10—12 км/сахьтехь[1]. Генарчу заманара дуьйна, антикаллера юккъера бӀешерашка кхаччалц, эмкалаш лелийна эскаршкахь, мохь а, береш а лелош, ткъа тӀеман юкъахь лелош хилла тӀеман эмкалаш тӀеман дошлошна юкъахь а, цхьацца а, дукха хьолахь мостагӀ кхеро Ӏалашо йолуш.
Россехь кхиайо цхьаьна тайпана цхьа дум болу эмкалаш — арвана, кхаа тайпана ши дум болу — гӀалмакхийн, кхазакхийн, монголийн. Уггаре мехала ю гӀалмакхийн тайпанех ерг.
Даа мега эмкалан жижиг, ткъа иштта шура, цунах до шубат, даьтта, нехчанаш. Дромадер тайпанера шарахь яьккхина шура 2000 кг кхочу (арванан 4000 кг сов хуьлу), 750 кг хуьлу бактрианийн (кхечу хаамашца, 600—800 кг[6]). Цу тӀе шуран хьоналла 4,5 а, 5,4 процент хуьлу[1], ткъа юкъахь витамин C дуккха а лакхара хуьлу бежанан шурехьчул[6]. Лакхара дикалла йолуш къастало эмкалийн тӀаргӀа (иза мехала бу уьстагӀчул), цуьнца 85 % пухӀ хуьлу. Цхьаьна бактрианан 5—10 кг пухӀ лоргу, 2—4 кг дромадеран[1]. Эмкал лоргу бӀаьста[6].
Эмкалаш яьржина гӀум-аренан а, екъачу аренийн а зонехь, уьш ца яхало тӀуьна климат йолчу а, лаьмнийн а меттигашкахь[1]. КараӀамийначу кепара Ширачу Дуьненан ший а тайпа эмкалаш яьржина Азин а, Африкан а областашкахь. Дромадераш хуьлу къилбаседа Африкехь 1° къилба шоралле кхаччалц, Ӏаьрбийн ахгӀайрен тӀехь а, Юккъера Азехь а. XIX бӀешарахь уьш чуялийна хилла Австрале, цигахь дика йоьлла меттигерчу климатан хьолех, тахана церан барам кхаьчна 50 эзаре. Бактрианаш яьржина Жимачу Азера Маньчжуре кхаччалц. Дуьненах ерриг 19 миллион гергга эмкал ю, царех 14,5 миллион еха Африкехь. Цхьаьна Сомалихь уьш 7 миллион ю, ткъа луларчу Суданехь — 3,3 миллион.
Дромадеран акха кепан хӀу дайна, хетарехь, вайн эра долалу. Цуьнан уггаре хила тарло даймохк Ӏаьрбийн ахгӀайре ю, амма къевллина къастийна дац иза, хиллий теша церан дай дромадеран акха кеп я юкъара да бактрианца.
Н. М. Пржевальскийс шен азин экспедицехь дуьххьара гучуяьккхина акха ши дум болу хаптагайгӀеран эмкалаш хилар, хилар тардолуьйтуш дара, амма къовсаме а дара. Бактрианан акха популяцеш хӀинци а ю Синьцзян-Уйгурийн автономин кӀоштахь а, Монголехь а, цигахь кхаа вовшех къаьстинчу популяцешкахь еха эзар гергга эмкал. Вайн заманахь хьовсу, акха ши дум болу эмкалаш Якутера плейстоценан паркан климатах йоларан, хаттаре.
Юккъера Азехь еха ши дум болу эмкал бактриан (Camelus bactrianus) караӀамийна адамаша чӀогӀа генарчу заманахь, амма акха бактрианийн нилха реманаш тахана а хаало гӀум-аренашкахь Монголехь а, Малхбуза Цийчохь а, цигахь уьш балахьогуш ю мала хи ца тоарна, хӀунда аьлчи, адамо гӀум-аре караерзош дӀалоцу дӀадиллина хин хьосташ. Бахаман ши дум болу эмкалаш лелайо коьртаниг Кхазакхстанехь а, Монголехь а, лелайо уьш дромедараш лелочу Ӏалашонна. Шен цӀе бактриан схьаяьлла Юккъерачу Азера ширачу областах Бактрия, иза цигахь тарло, дуьххьара караерзийна.
Акха бактрианаш хаъал кегийра ю цӀахь кхобучарал, ткъа церан кегийра ира бохь болу даммарчий бекъна дикка шуьйрачу нуьйро; хӀусаман бактрианийн даккхий даммарчий дукха хьолахь тӀекелакхаьтна хуьлу, царна юкъахь кӀезиг меттиг ю. Йозаллийца хӀусаман бактрианаш ледара ца хуьлу дромедарел.
Акха цхьа дум болу эмкалаш дромедараш (Camelus dromedarius) хӀокху заманахь ца йисина. Австралин юккъерчу кӀошташкахь ган тарло акхаевлла, хьалха цига чуяьхьна цхьа дум болу эмкалаш, уьш тӀехь терго а йоцуш дебаш ю ладаме доза тохаран факторш йоцуш. Ширачу дуьненан шуьйрачу йокъалла а, йовхо а йолчу мехкашкахь дромедараш ю ладаме бахаман дийнаташ, цара лелайо дукха функцеш, дуьненан къаьмнийн оьздангаллехь ладаме роль.
Хила тарло яха таро йолу хьалхарчу чкъоьрера цхьаъ а, шиъ а дум болу эмкалийн гибридаш, царех олу «нараш»[6].
Аштаркхнен областера Ахтубинск гӀалахь, В. И. Ленинан цӀарах йолчу майданахь хӀоттийна шина эмкалан Машкин а, Мишкин а иэс, уьш гӀуллакхехь хилла йоккха тоьпан командиран сержант Нестеров Григорийн тӀеман чоьтехь яккхий тоьпаш ийзош, уьш евлла дуьххьарлерачарех Рейхсканцелярин агӀора.[12]
Эмкалан мохь химл — йозаллин барам лелош хилла бусалба мехкашкахь. Химлан барам тайп-тайпанчу мехкашкахь чӀогӀа къаьсташ хилла, химлан юкъара барам 250 кг гергга хилла.
.svg)
.svg)
Эмкалан сурт ду цхьацца гӀалийн а, регионийн а хӀосташна а, байракхашна а тӀаьхь, амма эмкал геральдикан фигура яц. Эмкал — сийлалла а, эмблема а ю Азин а, Ӏаьрбийчоьнан а, паччахьан Ӏедалан, дахаран ницкъан, собараллин сийлалла. Азин мехкашкахь цуо гайтина ца Ӏа паччахьалла, лакхара схьавалар, амма гойту куралла а, сонталла а[13]. Эмкал лелийна Исетан провинцин хӀост тӀехь[14], дӀаяьккхина 1781 шарахь.
ХӀинца эмкал лелайо Челябинскан[15] (цхьа дум болу, делахь а маса дум бу билггала хууш дац — тӀебоьттина мохь бу) а Челябинскан областан а (ши дум берг) хӀост а, байракх а тӀехь. 1830 шеран «Российн империн законийн буьззинчу гуламехь» иза иштта кхетийна: «Мохь боьттина эмкалан маьӀна ду, оцу гӀала дукха сурсаташ дар». Иштта, эмкал гойтура йохк-эцар, ткъа оцу хенахь гӀала цуьнца ехаш хилла[16].
Эмкал иштта Эритрейн хӀост тӀехь ю.
Эмкалан таро ю шен дум чуьра мохь мустъеш цунах хи даккха аьлла шуьйра ойла ю яьржина. Цуьнан агӀончаш тӀетовжу фактан, организмехь 10 грамм мохь мустъелчи кхоллало 10,7 миллилитр хи. ГӀум-аренашка арайолучу эмкалан букъ, масала, 40 кила хуьлу, тӀаккха мохь мустъелчи цуо доккху 43 литр гергга хи. Дикка хи ду иза-м. Амма кхин гучудолу: Нагахь иштта атта хилчи, тӀаккха кхин дийнаташ стенна ца яхало гӀум-аренашкахь? Мохь массеран а ма ю. Гучудаьлла, мохь мустъялийта дукха кислород дезар, ткъа иза хилийта дийнато сиха садаӀа деза. ХӀора са моссазза доккху пехаш чу декъа гӀум-аренан хӀаваъ догӀу, иза дӀадоьду организмера дуьззина тӀуьна. Иза бахьнехь мохьо цхьан кепара гӀо ца до хи латторна, эмкалан букъ пхьегӀа яц хинна. Иза лаьтта мохьан хьесех, шена чохь гулйо энергин ресурс беххачу муьрехь юург ца хилахь аьлла, юург кӀезиг хилчи букъ хаъал жимло. Амма цуьнца цхьаьна мохь юкъара хи долу, ткъа иза сацо лакхахь йийцинчу дийнатан организман башхаллаш таро йо.
Кхин сов бакъ долуш дац хи цхьабосса эмкалан дилхахула декъалуш хетар. Нагахь иштта хилчи, эмкалан организмера дуьхан барам лахара хир бара кхечу дийнатехьчул. Амма хӀинца хаийтина иза бакъ доций.
Бахьрам Гурна а, Азадийн а сурт долу кад, 13 бӀешеран юьхьиг, Бруклинан музей
ТӀехь кхабанаш йолуш йижина эмкалан кепара хин кема, вайн эрал 250 — 224 шо хьалхара, Бруклинан музей
Мару Рагини (Дхола а, Мару а эмкалахь), 1750 шо гергга, Бруклинан музей
Сихьрой новкъахь (Les rois mages en voyage) — Джеймс Тиссо, 1886 шо гергга, Бруклинан музей
Эмкалш (лат. Camelus, оьрс. Верблюд) — эмкалийн (Camelidae) доьзалера шалабергашйолчеран (Artiodactyla) тобанера ахкаргийн когашдолчеран (Camelidae) бухара тобанера декха дийнатийн тайпа. Уьш даккхий дийнаташ ду, дуьненан екъачу меттигехь даха Ӏемина долу — гӀум-аренашкахь, ахгӀум-аренашкахь, аренашкахь.
Эмкалш шина кепара ю:
Camelus bactrianus — шиъ букъ болу эмкал, я бактриан; Camelus dromedarius — цхьаъ букъ болу эмкал, я дромедар, я дромадер, я Ӏарабиян.ГӀум-аренан бахархоша лакхара мах хадабо эмкалан, цунах олу «гӀум-аренан кема».
उष्ट्रः पशुः अस्ति ।
ಒಂಟೆ, ಉದ್ದ ಕಾರ್ದ, ಮಲ್ಲ ಬಿಮ್ಮದ ಮುಸುಂಟು ಉಪ್ಪುನ, ಅಂಚನೆ ಬೆರಿತ್ತ ಮಿತ್ತ್ ಚರ್ಬಿದ ಡುಬ್ಬದ ರಚನೆ ಇಪ್ಪುನ ಕ್ಯಾಮೆಲಸ್ ಜಾತಿಗ್ ಸೇರ್ದಿನ ಒಂಜಿ ಸಸ್ತನಿ ವರ್ಗೊಗು ಸೇರ್ದಿನ ನಾಲ್ ಕಾರ್ದ ಪ್ರಾಣಿ. ಇಂಗ್ಲೀಶ್ ಭಾಸೆಡ್ ನೆಕ್ಕ್ Camel ಪಂಡ್ದ್ ಲೆಪ್ಪುವೆರ್.
ಈ ಪ್ರಾಣಿದ ಕಾರುಲು ಉದ್ದವಾದಿತ್ತುದು, ಕಾರ್ದ ಬಿರೊಲುಲು ಅಗೆಲವಾದ್ ಅಂಚನೆ ಗಾತ್ರೊಡು ಸಮಾನವಾದ್ ಇಪ್ಪುಂಡು. ಉಂದು ವಿಭಿನ್ನ ಪರಿಸರೊಲೆಡು, ಮುಖ್ಯವಾದ್ ಮರುಭೂಮಿಲೆಡು ಸರಾಗೊಡು ನಡಪರೆ ಇಜಿಂಡ ಬಲಿಪರೆ ಅಯಿಕುಲೆಗ್ ಅನುಕೂಲವಾಪುಂಡು. ಸರಿಯಾದ್ ಬುಲೆಯಿನ ಒಂಟೆಲು ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ್ ೧.೮೫ ಡುದು ೨.೧೫ ಮೀಟರ್ ಎತ್ತರ ಉಪ್ಪುವಾ.ಗಂಟೆಗ್ ಸಾಧಾರಣ ೪೦ ಕಿಲೊಮೀಟರು ವೇಗೊಡು ಬಲಿಪುನ ಸಾಮಾರ್ತೆ ಒಂಟೆಲೆಗು ಉಂಡು. ಸಂದರ್ಭೊಗು ಬೋಡಾಂಡ ಗಂಟೆಗ್ ೬೦ ಕಿಮೀದಾತ್ ವೇಗ ದೆಪ್ಪುನ ಶಕ್ತಿ ಒಂಟೆಲೆಗ್ ಉಂಡು.
ಬೆರಿತ್ತ ಮಿತ್ತ್ ಉಪ್ಪುನ ಡುಬ್ಬೊಲೆಡ್ ಚರ್ಬಿ (ಮೇದಸ್ಸು) ಇಪ್ಪುಂಡು. ಒಂಟೆಲೆಗ್ ಆಹಾರ ನೀರ್ ಇತ್ಯಾದಿ ತಿಕ್ಕಂದಿನ ಬರ ಕಾಲೊಡು ಅಯಿಕುಲೆನ ಡುಬ್ಬೊದ ಉಲಾಯಿ ಸಂಗ್ರಹವಾದ್ ಉಪ್ಪುನ ಚರ್ಬಿ ಕರಾದ್ ಅಯಿಕುಲೆನ ಜೀವೊ ಒರಿಪಾವರೆ ಅನುಕೂಲ ಮಲ್ತ್ ಕೊರ್ಪುಂಡು. ಅಂಚಾದ್ ಮರುಭೂಮಿದ ಬರ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಕ್ ಒಂಟೆ ಹೊಂದುನ ಪ್ರಾಣಿ.
ಅಯಿಕುಲೆನ ಕಣ್ಣ್ ದ ಸೀಮೆಲು ಉದ್ದವಾದಿತ್ತುದು, ಮರುಭೂಮಿಡು ರಭಸದ ಗಾಳಿ ಬನ್ನಗ ಬರ್ಪಿನ ಪೊಯ್ಯೆದ ಕಣಕುಲು ಕಣ್ಣ್ ದ ಉಲಾಯಿ ಪೋವಂದಿಲೆಕ್ಕ ಸಾಯ ಮಲ್ಪುಂಡು.
ಒಂಟೆಲು ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ್ ೩೦೦ ಡುದು ೧೦೦೦ ಕಿಲೊತಾತ್ ತೂಕ ಉಪ್ಪುವಾ.
ಇತ್ತೆ ಜೀವೊಡು ಉಪ್ಪುನ ಒಂಟೆಲೆಡ್ ಮುಖ್ಯವಾದ್ ರಡ್ಡ್ ವಿಧೊಕ್ಲು ಉಲ್ಲೊ.
೧. ಅರಬಿ ಒಂಟೆ
ಒಂಜಿ ಡುಬ್ಬದ ಒಂಟೆ. ಉಂದೆಕ್ "ಡ್ರಾಮಡರಿ" ಒಂಟೆ ಇಂದ್ಲಾ ಪಣ್ಪೆರ್. ಪ್ರಾಣಿವಿಜ್ಙಾನದ ಭಾಷೆಡು "ಕ್ಯಾಮೆಲಸ್ ಡ್ರಾಮೆಡರಿಯಸ್" (Camelus dromedarius) ಇಂದ್ ಪುದರು. ಈ ಬಗೆತ ಒಂಟೆಲು ಮಧ್ಯ ಪ್ರಾಚ್ಯೊ ಬೊಕ್ಕ ಆಫ್ರಿಕಾದ ದೇಶೊಲೆಡು ಸಾಮಾನ್ಯವಾದ್ ತೋಜಿದ್ ಬರ್ಪುಂಡು. ಅರಬಿ ಒಂಟೆಲು ೩೦೦ ಡುದು ೬೦೦ ಕಿಲೊತಾತ್ ದುಣ್ಣ ಉಪ್ಪುವಾ.
೨. ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯಾ ಒಂಟೆ
ಉಂದು ರಡ್ಡು ಡುಬ್ಬದ ಒಂಟೆಲೆನ ಜಾತಿ.ಕ್ಯಾಮೆಲಸ್ ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯೇನಸ್.' (Camelus bacrianus) ಇಂದ್ ಪ್ರಾಣಿವಿಜ್ಙಾನದ ಪುದರು.
ಮಧ್ಯ ಏಷ್ಯ ದೇಸೊಲೆಡ್ ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯ ಇನ್ಪಿನ ದೇಶೊಡು ಉಗಮವಾಯಿನ ರಡ್ ಡುಬ್ಬದ ಒಂಟೆ. ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯಾ ಒಂಟೆಲು ೩೦೦ ಡುದು ೧೦೦೦ ಕಿಲೊತಾತ್ ದುಣ್ಣ ಉಪ್ಪುವಾ. ಜೀವ ಮಲ್ಲೆಯಾಯಿನ ಕಾರಣ ಬಲಿಪುನ ವೇಗ ಗಂಟೆಗ್ ಸರಾಸರಿ ೨೭ ಕಿಲೊಮೀಟರ್ ಆದುಂಡು.
ಕಾಟುಜಾತಿದ ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರೀಯಾ ಒಂಟೆ
ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯಾ ಒಂಟೆಡು ಒಂಜಿ ಕಾಟು ಜಾತಿದ ಒಂಟೆಗ್ ಪ್ರಾಣಿವಿಜ್ಙಾನದ ಭಾಷೆಡು ಕ್ಯಾಮೆಲಸ್ ಫೆರಸ್ (Camelus ferus)ಇಂದ್ ಪುದರುಂಡು. ಇಂಚಿನ ಕಾಟು ಒಂಟೆಲು ಮಂಗೋಲಿಯಾ ಬೊಕ ವಾಯುವ್ಯ ಚೀನಾದ ಭಾಗೊಲೆಡು ತೋಜಿದ್ ಬರ್ಪಾ.
ಒಟ್ಟು ಒಂಟೆಲೆನ ಸಂಖ್ಯೆನ್ ಗಣನೆಗು ಗೆತೊಂಡಾ, ೯೪% ಅರಬಿ ಒಂಟೆಲು ಒರಿದಿನ ೬% ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯ ಬೊಕ ಕಾಟು ಬ್ಯಾಕ್ಟ್ರಿಯ ಜಾತಿದ ಒಂಟೆಲು ಇಂದ್ ಪಣ್ಪೆರು.
ಪ್ಲೀಸ್ಟೋಸೀನ್ (Pleistocene) ಹಿಮಯುಗತ ಪಿರಾಕುಡು ಬಡಕಾಯಿ ಅಮೆರಿಕಾದ ಭಾಗೊಲೆಡು ಜೀವೊಡು ಇತ್ತುದು ಕ್ರಮೇಣ ಅಳಿದ್ ಪೋಯಿನ ಒಂಜಿ ಒಂಟೆದ ಸಂತತಿಗು ಕ್ಯಾಮೆಲೋಪ್ಸ್ ಹೆಸ್ಟರ್ ಮಸ್ (Camelops hestermus) ಇಂದ್ ಪುದರುಂಡು.
ಒಂಟೆಲು ಮರುಭೂಮಿಲೆಡ್ ಮನುಸ್ಯೆರೆನ್ ಅಂಚನೆ ಸರಕುಲೆನ ಸಾಗಾಣಿಕೆಗ್ ದಿಂಜ ಉಪಯೋಗ ಬರ್ಪಿನ ಪ್ರಾಣಿಲಾದುಲ್ಲಾ. ಒಂಟೆಲೆಡ್ ಇಪ್ಪುನ ಈ ರಡ್ ಜಾತಿದ ಒಂಟೆಲೆನ್ಲಾ ಪೇರ್, ಮಾಸ, ಉಣ್ಣೆ (ಕುಜಲ್), ಚರ್ಮೊಗಾದ್ ಸಾಂಕರೆ ಆಪುಂಡು.
.jpg)
.jpg)
_-_James_Tissot_-_overall.jpg)
