Centipedes

Los Quilópodos (Chilopoda, del griegu kheilos, 'llabiu' y podos, 'pie')^[2] son una clase de miriápodos comúnmente conocíos como ciempiés, cienpiés^[3] y escolopendras. Tienen un cuerpu allargáu y planu formáu por 21 segmentos o aniellos (metámeros), con un par de pates en cada unu d'ellos. Pueden llegar a midir dende unos cuantos milímetros, nos Lithobiomorpha y Geophilomorpha, hasta los 30 cm nos Scolopendromorpha. Pueden tener venenu. Conócense quilópodos fósiles del Silúricu Superior, fai unos 421 millones d'años.^{[ensin referencies]} Describiéronse unes 3300 especies.^[4]

Los quilópodos (ciempiés) estremar de los diplópodos (milpiés) en que namái tienen un par de pates per cada segmentu o metámero del so cuerpu, ente que los milpiés tienen dos pares de pates por metámero.

Son carnívoros y pa prindar a les sos preses tienen unos apéndices bucales bien desenvueltos que secretan venenu; fueron capaces de colonizar munchos ambientes distintos, dende los grebos desiertos al círculu polar árticu, pero riquen siempres microclimes húmedos por cuenta de la so alta tasa de perda d'agua.

Carauterístiques

Les pieces bucales de los quilópodos tán formaes por un par de quexales y dos pares de mexelles, que tán fundíos nuna pieza única; amás, el primer par de pates ta modificáu en grandes uñes, llamaes forcípulas, qu'usen pa prindar les preses y por tanto, actúen como pieces bucales adicionales; les forcípulas agospien nel so interior una glándula venenosa.

La cabeza tien una placa cefálica. Delles especies tienen güeyos llaterales; les especies de Geophilomorpha son ciegues, Scutigeromorpha caracterizar por tener un par de güeyos compuestos, y el restu pueden ser ciegu o tener unu o más pares de güeyos simples. Tien un par d'antenas que varia en llargor y númberu de segmentos, sacante para Geophilomorpha que siempres tienen 14 segmentos.

Cada unu de los segmentos del so cuerpu tien un par de pates, y plaques nes zones dorsal y ventral, (tergito y esternito respeutivamente). Nos llaterales tien una rexón blanda que se conoz como membrana pleural; ye nesta membrana na qu'asocede l'intercambiu gaseosu, sacante para Scutigeromorpha que tien esta rexón na zona dorsal. Los distintos segmentos de les pates denominar, dende'l más próximu al más distante, coxa, trocánter, prefémur, fémur, tibia y tarsu, terminando n'uñes tarsales.

El segmentu terminal tien un par de pates comúnmente denomináu par añal. Nun s'usen pa caminar, y de normal tienen diferencies morfolóxiques col restu; utilizar pa defendese o p'atraer al sexu opuesto, polo que s'aprecia un claru dimorfismu sexual. Los órganos sexuales tamién s'alluguen nesti segmentu; pueden vese externamente en Scutigeromorpha, Lithobiomorpha y dalgunos Geophilomorpha, polo que machos y femes son fácilmente estremables. Sicasí Scolopendromorpha nun tener los órganos sexuales esternos, pero siguen amosando dimorfismu sexual una y bones les femes son más llargues o anches que los machos; al aplicar presión y agua tibio nel postreru esternito los órganos sexuales remanecen.

Destaca un órganu llamáu órganu de Tömösvary; supónse-y función sensorial, pero nun se sabe con certidume. En Lithobiomorpha y Scutigeromorpha vese externamente como una elipse que s'atopa na zona anterior a los güeyos. Presentáronse evidencies de que ye capaz de detectar el soníu.^{[ensin referencies]}

Tienen mecanorreceptores en forma d'escayu y pelos, que s'atopen en pates y antenes. Lithobiomorpha tien poros coxales na superficie ventral de les pates 12 a 15 n'adultos. Estos allúguense en rexones formaes por fileres de 3 a 4 poros, que créense tienen un papel na regulación osmótica y la lliberación de feromones. Estos poros atópense tamién en menor cantidá en ciertos Geophilomorpha y Scolopendromorpha en dellos esternitos y últimes coxas. Nun se sabe si cumplen la mesma función nos distintos órdenes.

Ciclu de vida

Na reproducción de los quilópodos nun intervien la cópula, sinón que'l machu deposita un espermatóforo por que la fema recoyer. En ciertes especies los machos depositar nuna tela, y faen un baille nupcial a la fema por que los recueya; n'otres, el machu a cencielles dexar por que la fema atopar. En zones templaes la puesta de güevos asocede en primavera y branu, pero nes zones tropical y subtropical paez nun haber una estacionalidad na dómina de reproducción. Cabo destacar que se conocen delles especies en que se da la partenogénesis.

Lithobiomorpha y Scutigeromorpha ponen los sos güevos en fuexos na tierra, que depués cubren y abandonen; ponen ente 10 a 50 güevos, que nun tener un tiempu definíu pal so desenvolvimientu pudiendo tomar ente unu a unos pocos meses. El tiempu que tarden en llegar a la etapa adulta depende de cada especie, pudiendo toma-yos meses o años. Los quilópodos son llonxevos en comparanza a los inseutos, llegando a vivir unos 6 años. Pola so baxa natalidá, y llargos periodos de desenvolvimientu, clasificar como seleición K.

Geophilomorpha y Scolopendromorpha sicasí, ponen de 15 a 60 güevos nun nial en tierra o madera, que son curiaos pola fema, que los protexe y llamber por que nun se desenvuelvan fungos, llegando delles especies inclusive a quedase la fema coles críes, pero si esta ye fadiada lo más seguro ye qu'abandone los güevos o críes, pudiendo comé-ylos; los güevos abandonaos son fácilmente presa de los fungos. Scolopendromorpha, tien ciertes especies en que les críes alimentar de la madre.

El ciclu vital de Craterostigmomorpha ye cuasi dafechu desconocíu.

Filoxenia y clasificación

De manera tradicional los quilópodos estremáronse en dos subclases, Epimorpha, que contién a los órdenes Geophilomorpha y Scolopendromorpha, y Anomorpha colos órdenes Lithobiomorpha y Scuterigeromorpha, y Craterostigmomorpha con una situación incierta. Esta clasificación básase principalmente nel númberu de pates con que nacen los individuos, los que desenvuelven tolos pares de pates y los sos respeutivos segmentos nel so estáu embrionariu (epimorfosis) pertenecen a Epimorpha. Ente que los individuos de Anomorpha, lleven a cabu un desenvolvimientu ontogénico basáu en constantes mudes en caúna de les cualos llogren nuevos pares de pates; esti procesu varia ente especies.

Según los estudios filoxenéticos, tanto morfolóxicos como moleculares, llegóse al cladogradama siguiente.^[5][6] El primera clado (Nothostignomorpha) inclúi solo Scuterigeromorpha que tienen los espiráculos de les gorgoberos na rexón centro-dosal, ente que'l restu (Pleurostigmomorpha) tener na zona llateral.

Chilopoda

Nothostignomorpha

Scuterigeromorpha

Pleurostigmorpha

Lithobiomorpha

Phylactometria

Craterostigmomorpha

Epimorpha

Scolopendromorpha

Geophilomorpha

Referencies

Ver tamién

• Diplopoda (o milpiés)
• Pauropoda
• Symphyla

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Chilopoda .

Dodaqayaqlılar (lat. Chilopoda) — buğumayaqlılar tipinin çoxayaqlılar yarımtipinə aid sinif.

Xarici quruluşu

Dodaqayaqlıların bədəni dartılmış, bel-qarın istiqamətində yastılanmış olub, başa və hər seqmentində bir cüt qaçış ətrafı olan seqmentləşmiş gövdəyə bölünür. Anal-genital sahəni təmsil edən birinci və bir neçə sonuncu seqmentlərdə ətraflar olmur. Başın ön kənarında seqmentləşmiş antenalar (bir cüt) yerləşir. Başın böyürlərində bəzən böyük topalar əmələ gətirən mürəkkəb faset gözə (milçəktutanlarda) bənzəyən gözcüklər yerləşir. Bəzən isə daim torpaqda yaşayan formalarda (geofil və kriptoslarda) gözlər olmur. Ağız hissələri 3 cüt çənə ilə təmsil olunmuşdur. Xilopodların ayaqları çanaqcıq (geofillərdə) reduksiyaya uğramışdır, burma (skolopendrkimilərdə son cüt ayaqlarda reduksiyaya uğramışdır), budönü, bud, baldır və pəncəkdən ibarət olub, buğumlarının sayı 1-2-yə çatır. Son cüt ayaqların arxasında gövdənin buğumlu çıxıntıları – dişi və erkək qonopodiyaları olan genital-anal şöbəsi yerləşmişdir. Xilopodlar ayrıcinsli heyvanlardır. Cinsi çoxalma zamanı onlarda «xarici-daxili» mayalanma müşahidə edilir. Bu zaman erkək uzadılmış hörümçək toruna spermatofor qoyur, dişi isə sonra onu götürür. Müəyyən xilopod dəstələrinin nümayəndələrində mayalanma prosesinin özü bir qədər fərqlənir.^[1]

Həyat tərzi

Dodaqayaqlı çoxayaqlılar – ən müxtəlif onurğasızlarla qidalanan fəal yırtıcılardır. Başqa çoxayaqlı qruplarının nümayəndələri kimi, dodaqayaqlılar da torpaqla sıx bağlı olub, vaxtın çoxunu torpaqda, daşların və kötüklərin altında, meşə döşənəyində, qaya yarıqlarında və başqa sığınacaqlarda keçirərək, yalnız gecələr torpağın səthinə çıxırlar. Torpağın üst təbəqəsinin və döşənəyin sakinlərinin mühüm hissəsini təşkil edən xilopodlar zərərli cücülərin məhv edilməsində böyük əhəmiyyət daşıyırlar. Dodaqayaqlı çoxayaqlıların çoxu torpaq şəraitinin etibarlı göstəricisidir. Xilopodlar dörd dəstədə təmsil olunmuşlar. Səhralardan başqa bütün landşaft zonalarında yayılmış xilopodların 3000-ə yaxın növü məlumdur.^[1]

Dəstə və fəsilələri

• † Devonobiomorpha dəstəsi — nəsli kəsilmiş qrup.
• Geofillər (çoxayaqlı) dəstəsi (Geophilomorpha)
  • Aphilodontidae
  • Azygethidae
  • Ballophilidae
  • Dignathodontidae
  • Eriphantidae
  • Geophilidae
  • Gonibregmatidae
  • Himantariidae
  • Linotaeniidae
  • Macronicophilidae
  • Mecistocephalidae
  • Neogeophilidae
  • Oryidae
  • Schendylidae
  • Sogonidae
  • Soniphilidae
• Sümükcələr dəstəsi (Lithobiomorpha)
  • Anopsobiidae
  • Cermatobiidae
  • Henicopidae
  • Lithobiidae
  • Pseudolithobiidae
  • Pterygotergidae
• Skolopendrlər dəstəsi (Scolopendromorpha)
  • Cryptopidae
  • Otostigmidae
  • Plutoniumidae
  • Scolopendridae
  • Scolopocryptopidae
• Skutigerlər dəstəsi (Scutigeromorpha)
  • Scutigeridae
• Craterostigmomorpha dəstəsi
  • Craterostigmidae

Tanınmış növləri

• Nəhəng scolopendr Scolopendra gigantea

Ədəbiyyat

• Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004

Xarici keçidlər

• Scolopendra.be
• Chilobase
• Myriapoda.org

Müasir buğumayaqlıların yarımtip və sinifləri Aləmi: Heyvanlar · Yarımaləm: Eumetazoa · Bölmə: Bilateriallar · Yarımbölmə: İlkağızlılar · Tipüstü: EcdysozoaXeliserlilər yarımtipi Hörümçəkkimilər · Merostomata · PantopodlarÇoxayaqlılar yarımtipi Dodaqayaqlılar · İkicütayaqlılar · Pauropodlar · SimfillərAltıayaqlılar yarımtipi Həşəratlar · GizliçənəlilərXərçəngkimilər yarımtipi Ayaqqəlsəməlilər · Daraqayaqlılar · Sefalokaridlər · Çənəayaqlılar · Çanaqlı xərçənglər · Ali xərçənglər† Trilobitkimilər yarımtipi Trilobitlər† Marellokimilər yarımtipi Açerkostrakalar · Çiklinalar · Marrellinalar · Mimetasteridalar

1. ↑ ^{1,0 1,1} Azərbayvcanın heyvanlar aləmi, II cild. Bakı, Elm, 2004

Els quilòpodes (Chilopoda, gr. kheilos, 'llavi' i podos, 'peu') són una classe de miriàpodes predadors, verinosos i de moviments ràpids que tenen el cos llargs i moltes potes. Inclouen els populars centcames, centpeus, cuca de cent cames i escolopendres. Preferentment nocturns, els quilòpodes es troben principalment en climes tropicals però també es troben àmpliament distribuïts en les zones temperades i cap al nord, ultrapassen el Cercle Polar Àrtic.^[1]

Se'n coneixen unes 3.300 espècies,^[2] però sembla que en queden moltes més per descobrir i s'estima que el nombre total podria ser d'unes 8.000.^[3]

Algunes espècies són molt verinoses però les morts humanes degudes a la seva picada són molt poc freqüents.

Característiques

Com els diplòpodes (que a diferència dels quilòpodes, no són verinosos), els quilòpodes estan molt segmentats (de 15 a 193 segments),^[4] però amb només un parell de potes marxadores en cada segment. Estan aplanats dorsal-ventralment, i són els més ràpids i àgils de tots els artròpodes predadors no voladors.

El cap dels quilòpodes presenta un parell d'antenes, mandíbules, i el primer i segon parell de maxil·les fusionades. Als costats pot haver-hi ulls; els geofilomorfs són cecs, els escutigeromorfs tenen un parell d'ulls compostos, i la resta o bé són cecs, o bé tenen un o més parells d'ulls simples.

El primer segment del tronc té un parell d'ullals verinosos, anomenats forcípules que són el primer parell de potes modificat en grans ungles associades a una glàndula verinosa, que usen per a defensar-se com per a capturar i paralitzar les preses i per tant, actuen com a peces bucals addicionals.

Biologia i ecologia

Tots els quilòpodes són depredadors que cacen petits animals, en general altres artròpodes i cucs de terra. Les preses són immobilitzades o mortes per les forcípules, que injecten verí; el verí conté histamina, acetilcolina, proteïnes (que actuen com a toxines) i diversos enzims.^[5] Als Països Catalans, l'espècie més gran i perillosa és l'escolopendra (Scolopendra cingulata), però, malgrat que la seva mossegada és molt dolorosa, sovint s'han exagerat els efectes de la seva picada i en cap cas és mortal.^[5]

La majoria viuen a terra, són lucífugs (defugen la llum) i higròfils (viuen en llocs humits) i per tant es refugien sota pedres, en troncs caiguts, a la molsa, etc.

L'aparellament té lloc a principis de primavera i la posta és protegida per la femella (geofilomorfs i escolopendromorfs) que envolta els ous amb el seu cos, o bé els ous són dipositats d'un en un i són abandonats (litobiomorfs i escutigeromorfs).

Filogènia

Sembla que l'antiga subdivisió dels quilòpodes en anamorfs (Anamorpha) (litobiomorfs + escutigeromorfs), i epimorfs (Epimorpha) (geofilomorfs + escolopendromorfs) ha quedat superada.^[5][6]

Els estudis més recents sobre les relacions filogenètiques dels quilòpodes indiquen que els anamorfs són parafilètics. Els quilòpodes estan subdividits en dos clades, el notostignomorfs (Notostigmomorpha), que inclou només l'ordre dels escutigeromorfs, i els pleurostigmomorfs (Pleurostigmomorpha) que inclou la resta. La principal diferència entre el dos clades és que els notostignomorf tenen els espiracles (porus respiratoris de l'aparell traqueal) situats en posició medio-dorsal, mentre que els pleurostigmomorfs els tenen en posició lateral. El següent cladograma mostra les relacions entre els cinc ordres de quilòpodes:^[6]

Quilòpodes Notostignomorfs

Escutigeromorfs

Pleurostigmomorfs

Litobiomorfs

Filactometris

Craterostigmomorfs

Epimorfs

Escolopendromorfs

Geofilomorfs

Referències

Enllaços externs

A Wikimedia Commons hi ha contingut multimèdia relatiu a: Quilòpodes

• Projecte Arbre de la Vida - Chilopoda (anglès)

Vegeu també

Escutigèrid

Stonožky (Chilopoda) jsou třídou stonožkovců. Přes své jméno nemají stonožky obvykle sto nohou, většinou jich mají méně. Mají zploštělé tělo.

Stonožky mají na rozdíl od mnohonožek své protáhlé tělo shora zploštělé. Na hlavě mají jeden pár tenkých nitkovitých tykadel. Každý jejich tělní článek nese pouze jeden pár nohou, přičemž první pár je přeměněn v kusadlové nožky s jedovou žlázou. Stonožky jimi omračují kořist, protože jsou dravé. Počet párů kráčivých noh přitom může být 15 až 191.^[1] Stonožky v České republice dorůstají nejvýše 6 cm. Nejznámější stonožkou je stonožka škvorová (Lithobius forficatus) žije pod kůrou, pod kameny a ve spadaném listí.

Některé stonožky mohou dorůstat délky více než 20 centimetrů a dokonce dokáží zabít i malé obratlovce, jako například myš nebo ještěrku.

Reference

1. ↑ TUF, Ivan H. Jak těžké je vytvořit stonožku?. Vesmír [online]. 9. leden 2017. Svazek 96, čís. 1. Dostupné online. ISSN 1214-4029.

Externí odkazy

• Obrázky, zvuky či videa k tématu stonožky ve Wikimedia Commons
• Slovníkové heslo stonožka ve Wikislovníku
• Taxon Chilopoda ve Wikidruzích

Tento článek je příliš stručný nebo postrádá důležité informace.
Pomozte Wikipedii tím, že jej vhodně rozšíříte. Nevkládejte však bez oprávnění cizí texty.

Skolopendere (Chilopoda) er en klasse i rækken leddyr. Den er et rovdyr, der primært jager om natten, og opholder sig fugtige steder.

Skolopenderen er udstyret med giftkroge, som den bider sit bytte med. Den kan opnå samme hastighed både forlæns og baglæns. I alt findes der ca. 3.000 skolopender-arter, hvoraf de største kan blive helt op til 27 cm lange og de mindste ned til blot en halv centimeter.

I Danmark findes op til 32 forskellige arter. Den mest udbredte er den almindelige skolopender (Lithobius forficatus), som er brun, har en fladtrykt krop, kan blive ca. 2-3 cm lang og lever over jorden. Den findes især, hvor der er høj luftfugtighed, fx under sten eller blade i skovbunden. En anden skolopenderart, som ses i Danmark, er jordskolopenderen (Geophilus carphopagus), der lever under jorden og kan blive ca. 4-5 cm lang.

Se også

• Wikimedia Commons har flere filer relateret til Skolopender
• Tusindben
• Ørentvist

Kilder og henvisninger

• wikispecies:Chilopoda
• Systema naturae 2000 (classification):Class Chilopoda
• Nyindvandret skolopender i Danmark nyheder.ku.dk 17. juni 2013

Die Hundertfüßer (Chilopoda) sind eine Klasse der Gliederfüßer (Arthropoda) und werden bei den Tausendfüßern (Myriapoda) eingeordnet. Weltweit sind etwa 3.700 Arten dieser Tiere bekannt, womit sie nach den Doppelfüßern die zweitgrößte Gruppe der Tausendfüßer darstellen. Es wird jedoch davon ausgegangen, dass eine weitaus höhere Zahl an Arten existiert. In Deutschland leben etwa 60 Arten. Die Tiere erreichen meist Körperlängen von 1 bis 10 Zentimetern, tropische Hundertfüßer-Arten der Ordnung Scolopendromorpha (dt.: Riesenläufer oder Skolopender) können auch über 30 Zentimeter lang werden.

Merkmale

Die Hundertfüßer stellen eine Zusammenfassung von fünf Einzelgruppen dar, die in ihrer Morphologie stark variieren, weswegen eine einheitliche Beschreibung schwierig ist. Wie alle Angehörigen der Myriapoden zeichnen sich die Hundertfüßer vor allem durch eine einheitliche Gliederung der Körpersegmente aus. Auch die große Giftklaue, die aus dem ersten Laufbeinpaar entwickelt wurde und entsprechend als Maxilliped bezeichnet wird, ist bei allen Hundertfüßern zu finden.

Äußerer Aufbau

Bei allen Gruppen mit Ausnahme der Scutigeromorpha ist der Kopf flach. Die Vorderkante bildet immer eine Verbindungslinie zwischen den beiden Antennen, der Stirnschild (Clupeus) ist nach unten weggeklappt. Auf diese Weise gelangt der Mundraum mit den Mundwerkzeugen auf die Kopfunterseite, direkt vor die Giftklauen. Die Mandibeln sind bei den Scutigeromorpha sehr kräftig ausgebildet und in der Lage, Chitinteile zu zerbeißen. Die 1. Maxillen helfen bei der Nahrungsaufnahme und halten die Partikel fest. Die 2. Maxillen bestehen nur aus einem Taster mit Halteklaue sowie einer spangenartigen Struktur. Die großen Giftklauen besitzen eine starke Spitze, an der die große Giftdrüse ausmündet. Sie können bei den Scutigeromorpha in alle Richtungen bewegt werden, bei allen anderen Gruppen sind sie durch eine Hüftplatte versteift und können nur in einer Ebene eingesetzt werden. Die Antennen stellen bei den Scutigeromorpha Geißelantennen mit zwei Grundgliedern dar (Konvergenz zur Antenne der Insekten), bei allen anderen sind sie als perlschnurartige Gliederantennen ausgebildet. Facettenaugen kommen nur bei den Scutigeromorphen vor. Die anderen Gruppen besitzen punktförmige Seitenaugen (Ocellen), die eine Linse (aus der Hornhaut gebildet) besitzen, denen aber der darunter liegende Kristallkegel der Scutigeromorpha (und anderer Arthropodengruppen) fehlt. Viele Geophilomorphen sind augenlos, auch in den anderen Gruppen kommen blinde Arten vor. Außerdem finden sich postantennale Sinnesorgane (Tömösvárysche Organe) in der Nähe der Antennenbasis bei den Lithobiomorpha und den Scutigeromorpha, die wahrscheinlich Rezeptoren für Kohlendioxidkonzentration darstellen.

Die Rückenplatten (Tergite) variieren besonders bei den Lithobiomorpha in ihrer Länge (Heterotergie), bei den Scutigeomorpha bedeckt eine besonders große Platte die Segmente 7 bis 9. Bei den Geophilomorphen gehören zu jedem Segment zwei Rückenplatten. Insgesamt haben die Lithobiomorpha und die Craterostigmomorpha nur 15 Beinpaare, die Scolopendromorpha 21 bis 23 Beinpaare und die Geophilomorpha bis zu 191 Beinpaare. Ein gemeinsames Merkmal aller Hundertfüßer ist eine ungerade Anzahl der Beinpaare. Dies rührt daher, dass während der embryonalen Entwicklung der Tiere aus einem Körpersegment immer zwei Beinpaare (= vier einzelne Beine) hervorgehen. Das erste Beinpaar wird im weiteren Verlauf aber zu einer Giftklaue umgebildet, aus dem ersten Segment geht also nur ein Beinpaar hervor. Alle weiteren Laufbein-Segmente tragen jeweils zwei Beinpaare bei (das terminale Paar wird allerdings bei manchen Arten mehr oder weniger stark umgebildet). In der Summe ergibt sich immer eine ungerade Gesamtzahl der Beinpaare.^[1] Hundertfüßer können daher grundsätzlich nicht exakt einhundert Beine aufweisen, da dies 50 Beinpaaren entsprechen würde und damit eine gerade Zahl wäre.

Das letzte Laufbeinpaar wird bei allen Hundertfüßern erhoben getragen und ist manchmal speziell umgebaut. So bildet es bei den Scutigeromorpha ein antennenartig verlängertes Fühlerbein, bei einigen Scolopendra-Arten bildet es eine kräftige Zange. Hinter diesem Laufbeinpaar folgen bei den Hundertfüßern noch zwei Segmente ohne Laufbeine. Diese tragen bei den Scutigeromorpha zwei Paar griffelartige Gonopoden, die Weibchen der Scutigeromorpha und der Lithobiomorpha haben hier eine Gonopodenzange.

Die Tracheenöffnungen liegen bei den Scutigeromorpha immer dorsal hinter den Tergiten, während sie bei allen anderen Gruppen oberhalb der Beine liegen.

Fast alle Gruppen besitzen zur Verteidigung Wehrdrüsen. Diese scheiden bei den Scolopendromorpha ein blausäurehaltiges Sekret ab, bei den Lithobiomorpha und Geophilomorpha leimartige Substanzen, die die Mundwerkzeuge attackierender Arthropoden verkleben.

Innere Anatomie

Die Tracheenöffnungen der Hundertfüßer sind für gewöhnlich fein miteinander verzweigt. Das Strickleiternervensystem erstreckt sich in Form von gepaarten Ganglien (Nervenknoten). Das Gehirn ist wie bei Insekten dreiteilig aufgebaut. Der Darm der Hundertfüßer ist in die Speiseröhre, den Mitteldarm und Hinterdarm gegliedert. Als Ausscheidungsorgane dienen am Afterbereich zwei paarig angeordnete Malpighische Gefäße, die aus dem Mittel- und Hinterdarm entspringen. Abhängig vom Geschlecht verlaufen bei Hundertfüßern sowohl der Eierstock als auch der Hoden durch den Großteil des Rumpfes.^[2]

Hundertfüßer haben wie alle Gliederfüßer ein offenes Blutkreislaufsystem. Es besteht bei den Vertretern dieser Klasse aus dem sog. Dorsalgefäß, bei dem es sich um das Herz und die Aorta handelt und aus dem Ventralgefäß sowie dem Maxillipedbogen, der beide Gefäße miteinander verbindet. Das Herz ist als schlauchförmiges Pumpenorgan aufgebaut. Es enthält über 20 separate Kammern und streckt sich beinahe auf den gesamten Rumpf des Tieres aus.^[3] Die Aorta reicht bis in den Kopfbereich.^[2] Das Herz ist vom Rest des Körpers durch eine Membran getrennt. Seine Frequenz beläuft sich auf Werte zwischen 30 bis 54 Schlägen. Dabei variiert die Frequenz je nach Temperatur und kann durch Acetylcholin sowie durch Adrenalin beschleunigt und durch Histamin verlangsamt werden.^[3]

Bei der Blutflüssigkeit von Hundertfüßern handelt es sich um eine Hämolymphe, die farblos ist und aus fünf Variationen von Blutkörperchen besteht. Diese dienen etwa als Immunsystem und als Nährstoffträger, da die Flüssigkeit durch ihr Aufweisen von großen Mengen an Proteinen die Körperzellen ernährt und somit auch Körperfunktionen reguliert.^[3]

Verbreitung und Lebensweise

Hundertfüßer kommen weltweit bis über die Polarkreise hinaus vor und besiedeln eine Vielzahl verschiedener Lebensräume vom Regenwald bis zur Wüste. Sie benötigen ein feuchtes Milieu und sind in ihrem Lebensraum an Feuchtigkeit gebunden. Tagsüber sind sie im Allgemeinen in Laub, unter Steinen oder im Erdreich versteckt. Auch Komposthaufen sowie faules Holz dienen als Unterschlupf. Die Tiere sind lichtscheu und suchen nach dem Aufscheuchen tagsüber schnell die Dunkelheit auf.

In der Nacht begeben sie sich auf lange, ausgedehnte Streifzüge als aktive Jäger, die ihre Beute verfolgen und blitzschnell überwältigen. Dabei stoßen sie nach vorne, ähnlich wie eine Schlange. Sie verbeißen sich in ihre Beutetiere und umringeln sie mit ihren Beinen, um sie festzuhalten. Das starke Gift führt dann zum Tod der Beute. Sie können eine sehr hohe Geschwindigkeit erreichen und sind sehr flink und wendig.

Skolopender verfügen in der Regel über ein extrem hohes Aggressionspotenzial, das man sonst kaum bei anderen Tieren findet. Sie ziehen sich nicht wie andere Wildtiere bei Belästigung und Störung zurück, sondern verteidigen sich aktiv mit einem Giftbiss. Es ist daher dringend davon abzuraten, einen Skolopender mit der Hand zu berühren, auch am Hinterleib, da sie sich sehr schnell drehen und zubeißen können.

Fortpflanzung und Entwicklung

Bei allen beobachteten Hundertfüßerarten erfolgt die Übertragung der Spermien über Spermapakete (Spermatophoren). Bei den Scutigeromorpha legt das Männchen eine Spermatophore ab und zieht das Weibchen darüber. Bei einigen Arten wie Thereuopodae decipiens nimmt das Männchen das Spermienpaket mit den Giftklauen auf und heftet es direkt an die Geschlechtsöffnung des Weibchens. Bei den Lithobiomorpha und den Scolopendromorpha wird die Spermatophore in Anwesenheit des Weibchens auf ein Gespinst gelegt, das Weibchen nimmt diese dann später auf. Bei den Geophilomorpha besteht ebenfalls erst Kontakt zwischen den Geschlechtern. Danach begibt sich das Männchen in einen Gang und legt die Spermatophore ebenfalls auf ein Gespinst, von wo sie später vom Weibchen aufgenommen wird.

Bei den Scutigeromorpha werden die Eier einzeln und mit Erde maskiert abgelegt. Die Weibchen von Scolopendra und Craterostigmus legen einen Eiballen ab und rollen sich ventral um diesen, die Geophilomorpha rollen sich dorsal um den Eiballen. Bei all diesen brutpflegenden Arten werden die Eier regelmäßig beleckt und von Pilzen befreit.

Bei den Scolopendromorpha und den Geophilomorpha schlüpfen die Jungtiere mit voller Segmentzahl (Epimorphose) und bleiben bis zur dritten Häutung von der Fütterung durch die Mutter abhängig, erst dann verlassen sie das Gelege. Craterostigmus schlüpft mit 12 Beinpaaren und erreicht die volle Beinzahl von 15 nach der ersten Häutung. Scolopendra besitzt beim Schlupf sieben Beinpaare, Lithobius nur vier. Sie erreichen die volle Beinzahl von 15 Beinpaaren über mehrere Häutungen und sie häuten sich auch danach noch weiter.

Gift

Bestandteile der Skolopendergifte können Acetylcholin, Serotonin sowie Histamin sein. Einige wenige Arten produzieren auch Blausäure. Die Giftwirkung ist für einen robusten, gesunden und erwachsenen Menschen normalerweise nicht lebensgefährlich, jedoch sehr unangenehm und schmerzhaft. Die Bissstelle schwillt in der Regel sehr stark an, es kommt zu sehr intensiven, über den gesamten Körper strahlenden Schmerzen. Dazu kommen je nach Art und Dosierung des Giftes Lähmungserscheinungen, die über mehrere Tage anhalten können. Ebenfalls verursacht das Gift oftmals Übelkeit und Schwindelgefühle sowie ein Taubheitsgefühl an der Bissstelle. In seltenen Fällen kann es auch zu Atemproblemen und Herzrhythmusstörungen führen. Vor allem bereits erkrankten und geschwächten Menschen sowie Kindern und Senioren wird empfohlen, eine ärztliche Behandlung in Anspruch zu nehmen. Auch eine Nekrose kann unterhalb der Bissstelle auftreten und muss dringend medizinisch behandelt werden. Wie bei allen Bisswunden besteht die Gefahr einer Blutvergiftung.

Es sind bisher zwei Todesfälle dokumentiert, dabei handelte es sich zum einen um ein Mädchen, das von einem Skolopender direkt am Kopf gebissen wurde.^[4] Bei dem anderen Fall hatte ein 39-jähriger Thailänder, nachdem er gebissen worden war, den Hundertfüßer gegessen. Innerhalb von zwei Stunden starb er.^[5]

Systematik der Hundertfüßer

Die Position der Hundertfüßer innerhalb der Tracheentiere ist noch umstritten. Als anerkannte Hypothese wird die hier vorgestellte Position innerhalb der Myriapoden und dort als Schwestergruppe der aus den Wenigfüßern, Zwergfüßern und Doppelfüßern gebildeten Progoneata diskutiert. Eine alternative Hypothese diskutiert die Hundertfüßer als Schwestergruppe aller anderen Tracheentiere und somit als ursprünglichste Form dieses Taxons, mit der Konsequenz, dass die Tausendfüßer als unnatürliche Gruppe aufgelöst werden (siehe hierzu Tausendfüßer).

Intern werden die Hundertfüßer in mehrere morphologisch unterschiedliche Gruppen aufgeteilt. Die Einordnung der fünf Hundertfüßer-Ordnungen gilt als ziemlich gesichert und ist folgendem Kladogramm zu entnehmen:

Notostigmophora

Scutigeromorpha (Spinnenläufer)

Pleurostigmomorpha

Lithobiomorpha (Steinläufer)

Phylactometria

Craterostigmomorpha

Epimorpha

Scolopendromorpha (Riesenläufer)

Geophilomorpha (Erdläufer)

Die folgende Aufstellung ordnet die mitteleuropäischen Arten in diese Systematik ein.

• Scutigeromorpha
  • Spinnenläufer – Scutigeridae
    • Spinnenläufer (oder auch Spinnenassel) – Scutigera coleoptrata (aus dem Mittelmeergebiet in südwestdeutsche Weinberge eingeschleppt)
• Pleurostigmophora
  • Lithobiomorpha
    • Henicopidae
      • Lamyctes africanus
      • Lamyctes emarginatus
    • Steinläufer – Lithobiidae
      • Eupolybothrus grossipes
      • Eupolybothrus tridentatus
      • Harpolithobius anodus
      • Lithobius aeruginosus
      • Lithobius agilis
      • Lithobius austriacus
      • Lithobius borealis
      • Lithobius calcaratus
      • Lithobius crassipes
      • Lithobius curtipes
      • Lithobius dentatus
      • Lithobius erythrocephalus
      • Lithobius forficatus
      • Lithobius glacialis
      • Lithobius lapidicola
      • Lithobius latro
      • Lithobius lucifugus
      • Lithobius macilentus
      • Lithobius melanops
      • Lithobius microps
      • Lithobius mutabilis
      • Lithobius muticus
      • Lithobius nodulipes
      • Lithobius pelidnus
      • Lithobius piceus
      • Lithobius punctulatus
      • Lithobius pygmaeus
      • Lithobius subtilis
      • Lithobius tenebrosus
      • Lithobius tricuspis
      • Lithobius valesiacus
      • Lithobius variegatus
  • Epimorpha
    • Riesenläufer – Scolopendromorpha
      • Cryptopidae (einzige in Deutschland heimische Gattung der Scolopendromorpha, 15–40 mm lang, 21 Beinpaare^[6])
        • Cryptops anomalans (natürlich in England^[7] aber auch Frankreich, Österreich und SO-Europa, in Deutschland eingeschleppt^[8])
        • Cryptops hortensis
        • Cryptops parisi
        • Cryptops umbricus
      • Scolopendridae (ausschließlich in den Tropen und Subtropen, auch im Mittelmeerraum)
        • Europäischer Riesenläufer – Scolopendra cingulata
        • Brasilianischer Riesenläufer – Scolopendra gigantea (25 cm Körperlänge, beliebtes Terrarientier)
        • Ethmostigmus trigonopodus
    • Erdläufer – Geophilomorpha
      • Dignathodontidae
        • Henia brevis
        • Henia vesuviana
        • Strigamia acuminata
        • Strigamia crassipes
        • Strigamia maritima
        • Strigamia transsilvanica
      • Himantariidae
        • Stigmatogaster subterranea
      • Geophilidae
        • Brachygeophilus truncorum
        • Clinopodus flavidus
        • Clinopodus linearis
        • Geophilus carpophagus
        • Geophilus electricus
        • Geophilus flavus
        • Geophilus glacialis
        • Geophilus insculptus
        • Geophilus oligopus
        • Geophilus proximus
        • Geophilus ribauti
        • Geophilus studeri
        • Geophilus truncorum
        • Necrophloeophagus longicornis
        • Pachymerium ferrugineum
        • Stenotaenia linearis
      • Schendylidae
        • Schendyla montana
        • Schendyla nemorensis

Literatur

• Lewis, J.G.E. (1981): The biology of centipedes. Cambridge University Press, Cambridge, London, New York; 476 Seiten
• Rosenberg, J. (2009): Die Hundertfüßer. Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 285, Westarp Wissenschaften Hohenwarsleben; 524 Seiten

Einzelnachweise

1. ↑ Ariel D. Chipman, Wallace Arthur, Michael Akam: A Double Segment Periodicity Underlies Segment Generation in Centipede Development In: Current Biology, Bd. 14, S. 1250. Cambridge 2004. ISSN 0960-9822
2. ↑ ^{a b} what-when-how: Subclass Chilopoda. In: what-when-how. Abgerufen am 8. Mai 2021.
3. ↑ ^{a b c} Christian Kronmüller: Hundertfüßer: Lebensweise, Haltung, Nachzucht (= Terrarien Bibliothek). NTV Natur und Tier-Verlag, 2013, ISBN 978-3-86659-219-3, S. 14.
4. ↑ Sutherland, Staun K. and John. Venomous Creatures of Australia: A Field Guide with Notes on First Aid. 5th Edition Oxford University Press. 1999. ISBN 0-19-550846-7, pp. 78–79.
5. ↑ "Mann schluckt lebenden Hundertfüßler und stirbt". Augsburger-Allgemeine. 18. September 2012. Abgerufen am 12. März 2013.
6. ↑ Pichler, H. (1987): Neue Nachweise von Cryptops-Arten in Nordtirol und anderen Bundesländern Österreichs. Ber. nat.-med. Verein Innsbruck, 74: 125–139 PDF
7. ↑ Chilobase@1@2Vorlage:Toter Link/chilobase.bio.unipd.it (Seite nicht mehr abrufbar, Suche in Webarchiven) Info: Der Link wurde automatisch als defekt markiert. Bitte prüfe den Link gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.
8. ↑ Natur in NRW

Para sa ibang gamit, tingnan ang Alupihan (paglilinaw).

Ang alupihan, alapihan, ulapihan o antipalo (Ingles: centipede), na matatawag ding sentipido, ay mga nokturnal o pang-gabing mga artropod. Nakakalason ang ukab ng isang alupihan.^[1]

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Hayop ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.

Ambu'a (karaiñe'ẽ: Ciempié) ambu'a niko vícho téra mymba ipy hetáva, imichĩ ha ipy apytimbýva,^[1] hete ipe ha ipuku, oguereko 21 pehẽngue iñakã guive ijapy peve, ha 42 ipy.

Oĩ ambu'a ikatúva ohupyty amo 30 cm kuéra rupi ipukukue, hákatu ohupyty meméva amo 10 cm. Oje'e niko oĩha amo 3.300 ambu'a rupi ojueheguáva.^[2]

Mandu'apy

Annipye se yon tibèt avèk anpil pye.

Referans

• Medical Creole - Centipede

Babakaur atawa babak-haur (kelas Chilopoda) mangrupa artropoda darat peurahan nu awakna panjang sarta sapasang suku dina unggal ruas/buku awakna. Sato ieu lolobana liar peuting, hirup utamana di wewengkon nu iklimna tropis. Kawas dulur deukeutna titinggi, awakna diwangun ku 15-173 ruas. Béda ti titinggi nu awakna rada budeud (jangkung), babakaur mah depé, gerakna gancang sarta mangrupa artropoda prédator.

Hulu babakaur boga sapasang anténeu sarta sarta sungut nu 'sihungan'. Bagian hareup huluna boga sihung nu peurahan mnu dipaké boh keur ngajaga diri atawa keur ngalumpuhkeun mangsana. Aya sababaraha spésiés nu peurahna bisa bahya pikeun manusa. Babakaur nu ilahar kapanggih di paimahan (Scutigera coleoptrata) mangrupa salah sahiji spésiés karnivora nu sok ngahakan serangga kayaning cucunguk jeung invertebrata leutik lianna.

Babakaur ogé aya nu hirup di dasar guha nu dieusi ku kalong, ngarah anak kalong nu ragrag ti luhureunana.

Rujukan

• Centipede, Wikipédia édisi basa Inggris (26 Maret 2006)
• Neil A. Campbell, Biology: Fourth Edition, (Benjamin/Cummings Publishing, New York) 1996 page 614 ISBN 0-8053-1957-3

Tumbu kaluar

• Tree of Life Project – Chilopoda
• What do you call a centipede?
• Pictures of many centipede species plus information
• Photos of Australian centipede (Scolopendra morsitans)

Los quilopòdes (Chilopoda), sonats popularament 'milapatas', son d'artropòdes miriapòdes del còrs alongat e estrech, amb un parelh de patas en cadun dels 21 anèls (metamers) que'n son devesits. D'unes pòdon aver de verin. Los Chilopoda, diferisson dels Diplopoda per qu'an un sol parelh de patas dins cada segment o metamer, mentre que los diplopodas an dos parelhs de patas per metamer. Rarament son vists dintre dels ostals e bastiments, levat lo milapatas domestic, que se reprodutz dins de sosterranhs e de luòcs parièrs.

Chilopoda es un classe de Myriapoda.

Giâ-kang sī 1 chéng ū to̍k-sàn, chia̍h cho ê lio̍k-tē seng-oa̍h ê chat-kha tōng-bu̍t. Sin-thé hun kúi-nā chat, múi chat ū tuì kha.

Centipedes (frae Latin prefix centi-, "hundrit", an pes, pedere, "fit") are arthropods belangin tae the class Chilopoda o the subphylum Myriapoda.

Klabang utawi saged kasebat babak salu (Ing basa Inggris naminipun centipede punika kalebet kempalan kéwan arthropoda ingkang kagolong kelas Chilopoda lan supfilum Myriapoda. Klabang punika kéwan metameric ingkang gadhah sepasang suku ing saben ros awakipun lan klabang punika asring kasebat kéwan sikil sèwu (1000). Kéwan punika kagolong kéwan ingkang gadhah upas utawi wisa lan kagolong kéwan nokturnal.

Orders and families

• Order Devonobiomorpha †
• Order Geophilomorpha
  • Aphilodontidae
  • Azygethidae
  • Ballophilidae
  • Dignathodontidae
  • Eriphantidae
  • Geophilidae
  • Gonibregmatidae
  • Himantariidae
  • Linotaeniidae
  • Macronicophilidae
  • Mecistocephalidae
  • Neogeophilidae
  • Oryidaev
  • Schendylidae
  • Sogonidae
  • Soniphilidae

• Order Lithobiomorpha
  • Anopsobiidae
  • Cermatobiidae
  • Henicopidae
  • Lithobiidae
  • Pseudolithobiidae
  • Pterygotergidae
• Order Scolopendromorpha
  • Cryptopidae
  • Otostigmidae
  • Plutoniumidae
  • Scolopendridae
  • Scolopocryptopidae
• Order Scutigeromorpha
  • Scutigeridae

List of some common species

• Arizona desert centipede
• Black centipede
• Burrowing centipede
• Chinese red-headed centipede
• Common centipede
• Common desert centipede
• Egyptian centipede
• Feather tail centipede
• Garden centipede
• Galápagos centipede
• Giant centipede (Ethmostigmus rubripes)
• Giant desert centipede
• Giant North American centipede
• Giant Sonoran centipede
• House centipede
• Megarian banded centipede
• Peruvian giant orange leg centipede (Scolopendra gigantea)
• Red feather tail centipede
• Red-headed centipede
• Stone centipede
• Sonoran desert centipede
• Tanzanian blue ringed centipede
• Vietnamese centipede

Sulatlalam

Dalerayan

• Neil A. Campbell, Biology: Fourth Edition, (Benjamin/Cummings Publishing, New York) 1996 page 614 ISBN 0-8053-1957-3
• Cloudsley-Thompson, J.L. (1968). Spiders, Scorpions, Centipedes and Mites, Pergamon Press; Oxford
• E. H. Eason, (1964). Centipedes of the British Isles, Frederick Warne

Njëqindëkëmbëshi, i njohur edhe si Centipedi, (nga prefikset latine centi, "qindra" dhe pes, pedis, "këmbë"), është një insekt që bën pjesë në klasën Chilopoda me lloje të ndryshme ku më i njohuri është njëqindkëmbëshi i zakonshëm ose Lithobius forficatus. Është insekt me trup të gjatë dhe të pajisur me shumë këmbë, i aftë në lëvizje shpejta e të shkathëta. Gjendet në zonat e ngrohta të Euroazisë e të Amerikës. Cinopedi nuk është i pranishëm në Australi dhe në pjesën më të madhe të Amerikës Jugore dhe Afrikës.

Përshkrimi fizik

Në trupin e tij të gjatë prej 20–30 mm vihen re antenat e gjata dhe të mëndafshta të cilat janë organet e ndjeshmërisë së njëqindkëmbëshit, të cilat regjistrojnë lëvizjet dhe aromat e prodhuara nga gjahu i tij. ndërsa syri kap vetëm dritën, dhe disa lloje të guvave janë qorr. Aparati i gojës është i ndërtuar nga tre palë "mashash". Dy palë shërbejnë për të afruar ushqimin në goje, ndërsa e treta shërben si instrument prerës.

Aparati helmues gjendet në segmentin e qafës dhe ky është i ndërtuar nga dy masha që janë të kthyera dhe të mprehta, dhe të lidhura me gjëndrat e helmit.

Këmbët ndodhen secila në çdo segment të trupit të tij, të cilat janë të gjata e shumë të nyjëzuara. Anëtarët e familjes Litobidi kanë gjithsej 15 palë këmbë. Në se një njëqindkëmbësh humb një nyje të këmbëve, është në gjendje ta rigjeneroje atë. Palët e fundit të këmbëve del mbrapa më tej fundit të bishtit të tij dhe nuk përdoret për të ecur. Në fakt ka një rol tjetër strategjik, janë një palë antenash te pasme.

Duke përshkruar me një shpejtësi të madhe terrenin dhe me një shkathtësi të veçantë, njëqindkëmbëshi sulmon çdo insekt i vogël që antenat arrijnë të kapin. Lloji i njëqindkëmbëshve më të gjatë në botë arrin një gjatësi prej 30 cm, dhe gjuan kafshë të madhësisë së minjve ose bretkosa.

Në natyrë

Njëqindkëmbëshi i familjes Litobidi janë në prani të madhe në të gjitha rajonet e ngrohta të të gjithë botës, edhe pse shumë lloje jetojnë në pyjet tropikalë. Ditën, njëqindkëmbëshit fshihen poshtë gurëve, trungjeve të rënë, gjetheve të rëna, koreve të pemëve, ose groposen nën tokë. Por natën, kur lagështia e ajrit është më e madhe, dalin nga vendet e fshehura. Rezistent dhe të përshtatshëm, disa specie kanë kolonizuar edhe ambientet e vështirë, ku mbetjet ne terren mbajnë lagështinë që është jetësore për ta.

Nga speciet evropiane më i zakonshmi është, Lithobius calcaratus e L.doboscqui që i gjejmë sidomos në zonat bujqësore e djerre, ndërsa L.forficatus, njëqindkëmbëshi i zakonshëm , dhe L.variegatus përshtaten shumë mirë kopshteve dhe ndërtesave, ku gjuajnë merimanga dhe miza.

Sjellja

Kur bie muzgu, njëqindkëmbëshi del jashtë nga vendet ku është fshehur dhe nis kërkimin e gjahut nëpër grumbujt e gjetheve të rëna në tokë. Një njëqindkëmbësh i familjes Litobidi lëiz me një shpejtësi më të madhe sesa njëqindkëmbëshit gërrmues, që kanë shumë këmbë. Gjatë ecjes, njëqindkëmbëshi i ngre segmentet e trupit njëri pas tjetrit, përfshirë dhe këmbët, me një lëvizje si dallgë që i kalon nëpër të gjithë trupin. Gjatë gjahut, njëqindkëmbëshi vetë është në rrezik nga gjahtarë të tjerë si bretkosat, minjte. Dhe në vendet ku ai fshihet është në rrezik sepse mund të sulmohet prej zogjëve. Në se nuk arrin të fshihet, përpiqet në mënyrë që sulmuesi të trembet prej esoskeletit te tij. Kur sulmi insiston, njëqindkëmbësi përpiqet te përdori dhe mashat e tij helmuse që gjenden anash nofullave. Pak lloje janë të pajisur dhe me gjëmba të vendosur në këmbët e mbrapsme ose me gjendra speciale që nxjerrin toksina të ngjashme me ato të helmit të akrepave, të vendosura në secilin segment të trupit. Pickimi prej nofullave te forta prej ndonjë lloji të madh mund ti shkaktojë dhembje edhe njeriut.

Ushqimi dhe gjuetia

Gjatë ndjekjes së gjahut trupi i nyjëzuar i njëqindkëmbëshit bën të mundur ndryshime drejtimi te shpejta. Njëqindkëmbëshi gjuan një varietet të madh invertebratë të tokës, përfshirë insekte dhe larvat e tyre. Duke u shfrytëzuar antenat e gjata për të ndjerë gjahun, njëqindkëmbëshi i godet viktimat e tij me mashat si pinca që injektojnë helmin paralizus i prodhuar prej gjëndrave helmuse. Njëqindkëmbëshi afron në gojë gjahun e trullosur o të ngordhur duke e ndarë në copa me anë të tre palëve te mashave të gojës të ngjashme me nofullat. Sekrecionet e gjëndrave te mbështymës nisin shkatërrimin e substancave që gjenden në ushqim përpara se ai të arrijë në tubin e tretjes. Menjëherë mbas ngrënies, njëqindkëmbëshi tërhiqet në vend të sigurtë për tretjen e ushqimit.

Shtimi

Në zonat e ngrohta, njëqindkëmbëshit e llojit Litobidi shtohen në pranverë dhe verë. Një mashkull lokalizon një partner prej aromësqe lkap me anë të antenave që janë shumë të ndjeshme. Si mashkulli ashtu dhe femra i afrohen njëri tjetrit me shumë kujdes, për të evituar nisjen e ndonjë sulmimi, dhe secili prek tjetrin me anë të antenave për të shprehur qëllimet e veta. Pas ciftëzimit, shumë shpejt ata ndahen. Kështu, gjatë depozitimit që zgjat disa ditë, femra i nxjerr vezet e fekonduara një nga një. Keto, të mbuluara me një myk, i rrotullon nëpër terren në mënyrë që të formojë një lëvozhgë mbrojtëse, dhe më pas groposen. Disa javë më pas, ndonjëherë edhe më shumë, nga vezët del një njëqindkëmbësh ne fazën larvore. I riu është mëse i ngjashëm me të rriturin vetë se ka më pak segmente dhe vetëm shtatë palë këmbë. Në muajt e mëpasëm ndodhin shumë ndryshime, gradualisht shtohen segmentet të pajisur me këmbë. Mund të kalojnë shumë muaj që njëqindkëmbëshi të arrijë pjekurinë seksuale.

Ruajtja

Të vetmuar në shumë zona, njëqindkëmbëshit janë aleatë të mirë për kopshtarët, sepse gjuajnë shumë kafshë te këqija. Pamja e tyre në shumë njerëz shkakton një pakënaqësi, sa shpesh herë këta gjahtarë të dobishëm vriten me insekticidë.

Referimet

¹Enciklopedia "Il fantastico mondo degli animali" ©IMP BV/IMP Srl

Pachakchaki (Chilopoda) nisqakunaqa p'alltayasqa kurkuyuq waranqachakikunam, sapa sillwinpi hukllam chaki masintin, achka aycha mikhuqkunam. Huk rikch'aqninkunaqa miyuyuqmi.

Petlazolcoatl^[2]. Inin tlahtolli huitz in ihuic petlazolli ihuan coatl. Inin yolli quipiya 21 telolotl^[3] in ica ica ome metztli.

1. ↑ Centre International de Myriapodologia - Chilopoda
2. ↑ [1] Quihtoznequi: Ciempiés. Xiquitta: Rémi Simeon, Diccionario de la Lengua Náhuatl o Mexicana.
3. ↑ [1] Quihtoznequi: anillos nozo aros (Diccionario Aulex).

Skolopendro esas rapida venenoza terala noktala predatora artropodo kun longa korpo de multa segmenti kun paro di gambi (15 til 170) en flata ventro ed facetizita okuli qui bezonas humideso.

Sur l'unesma segmento esas du venena-hoki. La gambi proxim dop esas plu longa kam proxim la kapo. La lasta gambi-paro portas sensala organi e ne uzesas per movo. Ol agivas poka kun duesma anteni-paro ad altra extremajo di korpo. La vera anteni, situita sur la kapo, portas specala organi qua povas esar audala senci.

Tandu ni aina za arithropodi wembamba na warefu katika ngeli Chilopoda ya nusufaila Myriapoda wenye miguu mingi. Wanafanana kijuujuu na majongoo lakini hawa huenda polepole na hula dutu ya viumbehai, viani na kuvu. Tandu huenda mbio na hula wanyama wengine (invertebrati na vertebrati). Hata kama tandu huitwa centipedes (miguu mia) kwa Kiingereza na majongoo huitwa millipedes (miguu elfu), kwa ukweli wana kwa kadiri nambari sawa ya miguu: tandu wana miguu 16 hadi 300 na majongoo 36 hadi 750.

Spishi kadhaa za Afrika

• Lithobius variegatus, Tandu Milia (Common banded centipede)
• Pachymerium ferrugineum, Tandu Mwekundu (Pachymerium ferrugineum)
• Scolopendra abnormis, Tandu wa Kisiwa cha Nyoka (Serpent Island centipede)
• Scolopendra cingulata, Tandu Milia wa Mediteranea (Mediterranean banded centipede)
• Scolopendra morsitans, Tandu Kichwa-chekundu (Red-headed centipede au Tanzanian blue ringleg)
• Scutigera coleoptatra, Tandu wa Nyumbani (House centipede)

Picha

• Tandu milia

• Tandu milia wa Mediteranea

• Tandu wa nyumbani

È̤ng-ĕ̤ng (iâ â̤ siā „ĕ̤ng-ĕ̤ng“, sĭk-cié diŏh tĕ̤k „è̤ng-ngĕ̤ng“), iâ hô̤ lā̤ ngù-gŭng (蜈蚣), sê siŏh cṳ̄ng ciék-ciĕ dông-ŭk, ô iā sâ̤ kă, â̤ gâ nè̤ng.

Sŭk-ngṳ̄

• Bĕk-è̤ng-ĕ̤ng-kă: é-sé̤ṳ gâe̤ng tiŭ-chiĕng siŏh iông.

Губаногія (па-лацінску: Chilopoda) — клас чэлясоногія з надклясы мнаганожак (Myriapoda). Жывуць у глебавай падсьцілцы, пад карой дрэў або ў шчылінах паміж камянямі. Усе прадстаўнікі групы — драпежнікі. Захопліваюць і трымаюць здабычу з дапамогай першай пары тулаўных канечнасьцяў (нагасківіцы), унутры якіх разьмешчаныя атрутныя залозы. Яд некаторых прадстаўнікоў небясьпечны для чалавека і можа выклікаць аняменьне і часовы параліч.

Вядома каля 2800 відаў. Найбольш вядомыя прадстаўнікі: касьцянка (род Lithobius), валасяніца (Scutigera coleoptrata) і скаляпэндры (род Scolopendra).

Вонкавыя спасылкі

— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Эринбуттар (лат. Chilopoda) — омурткасыз жандыктардын бир классчасы.

Колдонулган адабияттар

• А. А. Алдашев. Биология терминдеринин жана айбанат аттарынын орусча-кыргызча сөздүгү. - Бишкек, 1998. ISBN 9967-11-027-9

शतपाद (सेन्टीपीड, गोजर या कांतर या कनखजूरा) एक स्थलवासी आर्थ्रोपोडा है जो जमीन में, बिलों में या पेड़ों की छाल के नीचे छिपे पाये जाते हैं। इसका शरीर लंबा एवं खंडयुक्त होता है तथा सिर पर दो स्पर्श सूत्र पाये जाते हैं। इसके प्रत्येक खंड में दो पैर जुड़े होती हैं जो जोड़ युक्त होते हैं। पहला जोड़ा पैर विषैले पंजों में रूपांतरित हो जाता है। दुनिया में गोजर की लगभग ८००० प्रजातियां हैं। यह प्रसव के पश्चात अपने सारे बच्चों को एक गोल घेरा बनाकर रक्षा करती है.इसके काटने पर हल्दी,काला नमक,देशी गाय के घी को साथ मिलाकर काटे हुए स्थान पर लगाये । कान में घुसने पर काला नमक मिला हुआ पानी कान में डालने से वह तुरंत बाहर आ जाता है। ^[1]n

सन्दर्भ

इन्हें भी देखें

• सहस्रपाद (मिलिपीड)

ਸੌ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਕੰਨਖਜੂਰਾ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘ਸੈਂਟੀਪੀਡ’) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸੌ+ਪੈਰ ਹੈ।

ਬਣਤਰ

ਇਸ ਦਾ ਸਿਰ ਤਕਰੀਬਨ ਕੀੜਿਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰੀਰ ਇੱਕ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਮੈਟਾਮੈਰੀਕਲੀ ਸੈਗਮੈਂਟਿਡ ਸਰੀਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਲੰਬੀਆਂ ਟੋਹਣੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਮੂੰਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਹਰ ਟੁਕੜੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਜੋੜਾ ਲੱਤਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ 11 ਤੋਂ 150 ਤਕ ਟੁਕੜੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ 11, 13, 15, 17 ਆਦਿ ਜੋੜੇ ਲੱਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।^[1] ਤੁਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸੈਂਟੀਪੀਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਉੱਪਰ-ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਾਂਗ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤੇ-ਥੱਲੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਵਾਲੀ ਟੁਕੜੀ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਅਖੀਰਲੀ ਟੁਕੜੀ ਤੋਂ ਅੱਧੀ ਲੰਬਾਈ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਖੀਰਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦਾ ਜੋੜਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਟੋਹਣੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਜੋੜੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਥੈਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮੂੰਹ ਦੇ ਥੱਲੇ ਉੱਚਾ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੰਨਖਜੂਰੇ ਕੁਝ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 30 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੱਕ ਲੰਬੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਫ਼ਿੱਕੇ ਭੂਰੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੂੜ੍ਹਾ ਚਾਕਲੇਟੀ-ਲਾਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਂਨ

ਇਹ ਸਿੱਲ੍ਹੀਆਂ, ਸਲ੍ਹਾਬੀਆਂ ਥਾਵਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ, ਦਰੱਖਤਾਂ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਉੱਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪਤਲੀ ਮੋਮ ਦੀ ਪਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੀੜਿਆਂ, ਸੁੰਡੀਆਂ, ਮੱਕੜੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਹੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਟੋਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ-ਹਿਲਾ ਕੇ ਸੁੰਘ ਕੇ ਲੱਭਦੇ ਹਨ।

ਵੰਸ਼ ਵਾਧਾ

ਨਰ ਕੰਨਖਜੂਰਾ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਇੱਕ ਕੈਪਸੂਲ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਪੱਤਿਆਂ ਹੇਠ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਮਾਦਾ ਤੁਰਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 10 ਤੋਂ 50 ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਾਦਾ ਆਪਣੇ ਅੰਡਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸ਼ਿਕਾਰ

ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਜੋੜੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਫੜਕੇ ਬੇਹੋਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਖਾਣ ਲਈ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਦੋ ਡੰਗ ਇਕੱਠੇ ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦੋ ਟੀਕੇ ਇਕੱਠੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

பூரான் (Centipede) என்பது பல கால்களுடன், புழுபோல் நீண்ட, ஆனால் சற்றே தட்டையான உடல் கொண்ட, நெளிந்து ஊரும், கணுக்காலிகள் என்னும் தொகுதியில் பலகாலிகள் என்னும் துணைத் தொகுதியில், உள்ள உயிரினமும் அதன் உயிரின வகுப்பும் ஆகும். இவற்றின் உடல் பல கட்டுகளாக அல்லது பகுதிகளாக, ஒன்றை அடுத்து ஒன்றாக இணைக்கப்பட்டு, நீளமாக அடுக்கபட்டு அமைந்துள்ளது. இவ்வுடல் அடுக்குகளில் பொதுவாக 7 முதல் 35 கட்டுகள் இருக்கலாம்^[1] உடலின் ஒவ்வொரு பகுதிக்கும் (கட்டுக்கும்) இரண்டு கால்கள் என்னும் விதமாக அமைந்துள்ளன, ஆனால் கடைசி இரண்டு கட்டுகளில் கால்கள் இராது ஏனெனில் கடைசி கட்டு இனப்பெருக்க உறுப்புடையது. எல்லாப் பூரான்களின் உடலிலும் அவற்றின் முதற்பகுதியில் (முதற்கட்டில்) கூரான நச்சு உகிர்கள் உள்ளன. தலையில் இருந்து மிக நீளமான உணர்விழைகள் நீட்டி அசைந்து கொண்டிருக்கும். இவ் உணர்விழைகளும் இணைக்கப்பட்ட பல கட்டுகளாக அமைந்துள்ளன (12-100 கட்டுகள்). ஒவ்வொரு கால்களும்கூட பகுதி-பகுதியாக இணைக்கப்பட்ட அமைப்பு கொண்டிருக்கும். பொதுவாக கால்களில் 7 கட்டுகள் இருக்கும். பெரும்பாலான பூரான் இனங்களில் அவற்றின் கால்களின் நுனியில் கூரான உகிர்கள் இருக்கும்.

பூரான்களின் அறிவியல் பெயர் கைலோப்போடா (Chilopoda, Χειλόποδα). கிரேக்க மொழியில் கைலோஸ் (Χειλός) என்றால் உதடு என்றும், போடோஸ் (ποδός) என்றால் கால் என்றும் பொருள்^[2][3]. பூரானின் உடல் அமைப்பில், அதன் முன்கட்டின்(முன் பகுப்பு உடலின்) கால்கள், இரையைப் பற்றி நஞ்சு ஊட்டுவதால், வாயின் தாடை போல் இயங்குகின்றது. எனவே, இதனை தாடைக்காலிகள் என்னும் பொருளில், "foot-jaw",^[2] கைலோப்போடா என்று அழைக்கிறார்கள். தமிழில் இதனைத் தாடைக்காலிகள் எனக்கூறலாம். இப்படி ஓர் உயிரின வகுப்பு முழுவதும் இரையைத் தாக்கி உண்ணும் வகையாக இருப்பது அரிது.

உலகில் ஏறத்தாழ 8,000 இனங்கள் உள்ளன^[4] தற்பொழுது 3,000 வகைகள் பற்றி விளக்கப்பட்டுள்ளன. உலகில் பூரான்கள் மிகப்பரவலாகக் காணப்படுகின்றன. வடமுனைக்கருகில் ஆர்ட்டிக் வட்டத்தையும் கடந்து இவை காணப்படுகின்றன^[5]. இவை மண்ணுலகில் மழைக்காடுகளில் (பொழில்களில்) இருந்து கடும் பாலைவனங்கள் வரை மிகப்பரவலான சூழல்களில் காணப்படுகின்றன. இவை தன் உடலில் இருந்து ஈரப்பதத்தை இழப்பதால், இவை வாழும் இடம் ஈரப்பதம் சூழ்ந்த குறுஞ்சூழலாகவேனும் (microclimate) இருத்தல் வேண்டும். இலைதழை மற்றும் தாவரசிதைபொருளை மாற்றுவதில் பங்குகொள்ளும் முதுகெலும்பில்லா உயிரினங்களில் இவை முதன்மையானவற்றுள் ஒன்றாக உள்ளன.

மாந்தர்களுக்கு நேரும் தீங்கு

சில பூரான் வகைகளின் கடி மாந்தர்களுக்குத் நச்சுத் தீமை உடையது. பூரான்களின் கடி வலி மட்டுமே தருமாயினும், ஒவ்வாமைத் தன்மை உடைய சிலருக்கும் குழந்தைகளுக்கும் கூடிய தீமை ஏற்பட வாய்ப்புள்ளது. சிறு பூரான்களால் பொதுவாக மாந்தர்களின் தோலை துளைத்து கடிக்க இயலாது.

வாழ்க்கைமுறை

பூச்சிக்களுடன் ஒப்பிடுகையில் பூரான்கள் நீண்டநாள் வாழ்கின்றன. 6 முதல் 10 ஆண்டுகள் வரை வாழக்கூடிய பூரான்கள் கண்டறியப்பட்டுள்ளன.^[6] மண்ணிலோ மக்கும் மரங்களிலோ பூரான்கள் 10 முதல் 50 வரையிலான முட்டைகளை இடுகின்றன. தாய்ப்பூரான் முட்டைகளை அடைகாக்கும். இது முட்டைகளை பூஞ்சைத் தாக்குதலில் இருந்து காக்கவே. சிலவகைப் பூரான்களில் குட்டிகள் வளர்ந்து தாய்ப்பூரானையே தின்றுவிடும் தன்மையுடையன.

உலகிலேயே பெரிய பூரான்

அமேசான் பெரும்பூரான் எனப்படும் ஸ்கோலோபெண்ட்ரா ஜைகாண்ட்டியா தான் உலகிலேயே இன்றுள்ள மிகப்பெரிய பூரான். இதன் நீளம் 30 செமீ (12 அங்குலம்) ஐ விட கூடுதலானது. இது பறக்கும் நிலையிலேயே வௌவாலைக் கொன்றுண்ணுவது மட்டுமன்றி^[7] எலிகளையும் சிலந்திகளையும் உண்ணும்.

குறிப்புகளும் மேற்கோள்களும்

1. ↑ என்க்கார்ட்டா கலைக்களஞ்சியம் 12 முதல் 100 கட்டுகள் உள்ளன என்று கூறுகின்றது. கொலம்பியா கலைக்களஞ்சியம், ஆறாம் பதிப்பு. (2001-07) இல் "centipede" என்னும் கட்டுரையில், பொதுவாக 35 கட்டுகள் இருக்கும் என்று குறிப்பிடுகின்றது. பிரித்தானிக்கா கலைக்களஞ்சியம்: "centipede." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. இல் 14 முதல் 177 இரட்டைக் கால்கள் இருக்கும் என்கிறது: "They move rapidly on from 14 to 177 pairs of legs".
2. ↑ ^{2.0 2.1} ஆக்சுபோர்டு ஆங்கில அகராதி, 2 ஆவது பதிப்பு, 1989; "Chilopod"
3. ↑ "chilopod". Yahoo! Education: Dictionary. Houghton Mifflin. பார்த்த நாள் 2008-12-16. "chi·lo·pod...ETYMOLOGY: From New Latin Chlopoda, class name : Greek kheilos, lip (உதடு) + -poda, -pod (so called because the foremost pair of legs are jawlike appendages)"
4. ↑ Adis, J. and M.J. Harvey. 2000. How many Arachnida and Myriapoda are there worldwide and in Amazonia? Studies on Neotropical Fauna and Environment, 35: 139-141.
5. ↑ Lewis, J.G.E. 1981. The biology of centipedes. Cambridge University Press, Cambridge.
6. ↑ "Scolopendra subspinipes (Leach)" (December 1992). பார்த்த நாள் 2016-12-24.
7. ↑ Molinari, J., Gutierrez, E.E., De Ascencae, A.A., Nasar, J.M., Arends, A., and R.J. Marquez. 2005. Predation by Giant Centipedes, S. gigantea, on 3 species of bats in a Venezuelan cave. Caribbean Journal of Science, 4(2): 340-346.

பூரான்கள் பட வரிசை

శతపాదులు (ఆంగ్లం Centipede) (from లాటిన్ prefix centi-, "నూరు", and గ్రీకు ποδός podos, "పాదం") ఆర్థ్రోపోడా వర్గానికి చెందిన జంతువులు. ఇవి మిరియాపోడా ఫైలమ్ లోని కీలోపోడా తరగతికి చెందినవి. వీటిని జెఱ్ఱి అని కూడా పిలుస్తారు.

ప్రపంచవ్యాప్తంగా సుమారు 8,000 జాతుల శతపాదులున్నట్లు అంచనా.^[1] వీటిలో సుమారు 3,000 జాతులు మాత్రమే గుర్తించబడ్డాయి. ఇవి విస్తృతంగా ఆర్కిటిక్ ప్రాంతం నుండి ఉష్ణమండలం, ఎడారి వాతావరణంలోనూ నివసిస్తాయి.^[2] వీటికి తేమ చాలా అవసరం. అందువలన ఇవి ఎక్కువగా భూమిలోపల, రాళ్ళక్రింద నివసిస్తాయి.

కొన్ని శతపాదులు మానవులకు హాని కలిగిస్తాయి. అయితే వీటికాటు వలన నొప్పి కలుగుతుంది. కొందరికి ఎలర్జీ వస్తుంది. సామాన్యంగా ప్రాణహాని ఉండదు.

సామాన్య లక్షణాలు

• శతపాదులు పొడవుగా సన్నగా ఉండే జీవులు. ఇవి కొన్ని మిల్లీమీటర్ల నుండి 30 సెంటీమీటర్ల వరకు ఉంటాయి.
• వీటి దేహం తల, మొండెంగా విభజితమై ఉంటుంది.
• తలలో ఒక జత స్పర్శశృంగాలు, రెండు జతల జంభికలు, ఒక జత హనువులు ఉంటాయి. రెండవ జత హనువులు విలీనం చెందడం వలన అధరం ఏర్పడుతుంది.
• ప్రతి ఖండితానికి ఒక జత కాళ్ళుంటాయి. (సహస్రపాదులకు రెండు జతలుంటాయి)
• శతపాదులన్నింటికీ మొదటి ఖండితంలో ఒక జత విషపు నఖాలు (venom claws) ఉంటాయి.
• విసర్జకాంగాలు - మాల్పీజియన్ నాళికలు.

మూలాలు

ಜರಿಯು ಮಿರಿಯಾಪೊಡವರ್ಗದ ಕೈಲೋಪೊಡ ಉಪವರ್ಗಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಸಂಧಿಪದಿ (ಸೆಂಟಿಪೀಡ್). ಶತಪದಿ, ಲಕ್ಷ್ಮಿಚೇಳು ಪರ್ಯಾಯ ನಾಮಗಳು. ನಿಶಾಚರಿಯಾದ ಇದು ತೇವವಿರುವ ಕತ್ತಲೆ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಕಲ್ಲುಗಳ ಕೆಳಗೆ ಬಿರುಕುಗಳಲ್ಲಿ, ಮರದ ತೊಲೆ, ತೊಗಟೆಗಳ ಕೆಳಗೆ ಮತ್ತು ತರಗೆಲೆಗಳಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಮಾಂಸಾಹಾರಿ, ಕೀಟಗಳು, ಹುಳುಗಳು, ಮೃದ್ವಂಗಿ ಮತ್ತು ಇತರ ಸಣ್ಣ ಪ್ರಾಣಿಗಳು ಇದರ ಆಹಾರ. ಸಸ್ಯಾಹಾರಿ ಜರಿಗಳೂ ಇಲ್ಲದಿಲ್ಲ. ಉದಾಹಹರಣೆಗೆ ಹ್ಯಾಪ್ಲೋಫೈಲಸ್ ಸಬ್‍ಟೆರೇನಿಯಸ್. ಆರಿಗಳು ವಿಷಜಂತುಗಳು : ಕೆಲವು ಪ್ರಭೇದಗಳ ವಿಷವಂತೂ ಮನುಷ್ಯನಿಗೆ ಬಹಳ ಅಪಾಯಕಾರಿ.

ಜರಿಯ ದೇಹ ಉದ್ದ ಹಾಗೂ ಚಪ್ಪಟೆ. ದೇಹದ ಸುತ್ತ ಬಹಿರ್‍ಕಂಕಾಲ (ಎಕ್ಸೋಸ್ಕಲಿಟನ್) ಇದೆ. ದೇಹದಲ್ಲಿ ಶಿರ ಮತ್ತು ಮುಂಡ ಎಂಬ ಎರಡು ಭಾಗಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸಬಹುದು. ತಲೆಯಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ತುಂಡುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಒಂದು ಜೊತೆ ಕುಡಿಮೀಸೆಗಳೂ ಅವುಗಳ ಹಿಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಜೊತೆ ಕಣ್ಣುಗಳೂ ಇರುವುವು. ತಲೆಯ ಪಾಲಿಯಲ್ಲಿ ಮೇಲುತುಟಿ ಮತ್ತು ಹೈಪೊಫ್ಯಾರಿಂಕ್ಸ್ ಇವೆ. ಇವು ಮತ್ತು ತಲೆಯ ಮಿಕ್ಕ ಉಪಾಂಗಗಳಾದ ಒಂದು ಜೊತೆ ಮ್ಯಾಂಡಿ ಬಲುಗಳು ಮತ್ತು ಎರಡು ಜೊತೆ ಮ್ಯಾಕ್ಸಿಲಗಳು ಜರಿಯ ವದನಾಂಗಗಳು. ಮುಂಡ ಬಲು ಉದ್ದವಾಗಿದ್ದು ಅನೇಕ ಖಂಡಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಖಂಡದಲ್ಲೂ ಒಂದು ಜೊತೆ ಕಾಲುಗಳಿರುವುವು. ಪ್ರತಿ ಕಾಲಿನಲ್ಲೂ ಏಳು ಕೀಲುಗಳುಂಟು. ಮುಂಡದ ಹಿಂತುದಿಯಲ್ಲಿ ಟೆಲ್ಸನ್ ಎಂಬ ರಚನೆ ಇದೆ. ಇದರ ಮುಂದಿನ ಖಂಡವೇ ಪ್ರಜನನ ಖಂಡ. ಈ ಖಂಡದ ಅಧೋಭಾಗದಲ್ಲಿ ಜನನ ರಂಧ್ರವಿದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಒಂದು ಜೊತೆ ಲಿಂಗಪದಿಗಳು (ಗೋನೊಪಾಡ್ಸ್) ಇರುವುವು. ಮುಂಡದ ಮೊದಲ ಜೊತೆ ಕಾಲುಗಳು ಮ್ಯಾಕ್ಸಿಲಿಪಿಡುಗಳಾಗಿ ಮಾರ್ಪಾಡಾಗಿವೆ. ಅವುಗಳ ತುದಿಯಲ್ಲಿ ವಿಷನಖಗಳುಂಟು. ಜರಿಯ ಉಸಿರಾಟ ಟ್ರೇಕಿಯಗಳ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೂಲಕ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಖಂಡದಲ್ಲೂ ಗಾಳಿಯನ್ನು ಎಳೆದುಕೊಳ್ಳಲು ಸಹಾಯಕವಾಗಿ ಒಂದು ಜೊತೆ ಸ್ಟಿಗ್ಮೇಟ ರಂಧ್ರಗಳಿವೆ. ಜರಿ ನಿಶಾಚರಿಯಾದ್ದರಿಂದಲೂ ಯಾವಾಲೂ ಅವಿತಿಟ್ಟುಕೊಂಡೇ ಇರುವುದರಿಂದಲೂ ಜರಿಯ ಪ್ರಜನನದ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚು ವಿಚಾರಗಳು ತಿಳಿದಿಲ್ಲ. ಗಂಡು ಹೆಣ್ಣುಗಳ ಮೈಥುನಕ್ರಿಯೆ ಇದುವರೆಗೂ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಬಿದ್ದಿಲ್ಲ. ಬಹುಶಃ ಗಂಡು ಬಲೆಯೊಂದರ ಮೇಲೆ ಶುಕ್ರಾಣುಗಳನ್ನು ಸಿಂಪಡಿಸುತ್ತದೆಯೆಂದೂ ಅನಂತರ ಹೆಣ್ಣೊಂದು ಇವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ ನಿಷೇಚನಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆಯೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ. ನಿಷೇಚಿತ ಅಂಡಗಳನ್ನು ಗುಂಪಾಗಿ ಇಡುವುದು ಸಾಮಾನ್ಯ ನಡವಳಿಕೆ. ಇವನ್ನು ಹೆಣ್ಣು ಕಾಯುವುದೂ ಉಂಟು. ಕೆಲವು ಸಲ ಮೊಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಒಂಟೊಂಟಿಯಾಗಿ ಮಣ್ಣಿನಲ್ಲಿಡುವುದೂ ಇದೆ. ಮೊಟ್ಟೆಗಳಲ್ಲಿ ಬಂಡಾರ ಅಧಿಕ ಮೊತ್ತದಲ್ಲಿ ಇದೆ. ಭ್ರೂಣದ ಬೆಳೆವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಇದು ಉಪಯೋಗವಾಗುತ್ತದೆ.

ವಾನ್ಡೆಲ್‍ರವರ ವರ್ಗೀಕರಣದ ಪ್ರಕಾರ ಕೈಲೋಪೊಡ ವರ್ಗದಲ್ಲಿ 4 ಗಣಗಳಿವೆ.

1 ಸ್ಕುಟಿಗೆರೊಮಾರ್ಫ : ಈ ಗಣದ ಜರಿಗಳಲ್ಲಿ ಬಹಳ ಉದ್ದವಾದ 15 ಜೊತೆ ಕಾಲುಗಳಿವೆ. ಕಣ್ಣುಗಳು ಸಂಕೀರ್ಣ ರೀತಿಯವು. ಕುಡಿಮೀಸೆಗಳು ಬಹು ಉದ್ದ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಮುಂಡದ ಎಲ್ಲ ಖಂಡಗಳ ಬೆನ್ನ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿ ಒಂದೊಂದು ಸ್ಪೈರಕಲ್‍ಗಳಿವೆ. ತಲೆಯ ಮೇಲ್ಭಾಗ ಕಮಾನಿನ ಆಕಾರದ್ದಾಗಿದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಸ್ಕುಟಿಗೆರ.

2 ಲಿಥೊಬಿಯೊಮಾರ್ಫ : ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಮೊಟಕಾದ 15 ಜೊತೆ ಕಾಲುಗಳಿವೆ. ತಲೆ ಮತ್ತು ಮುಂಡದ ಮೇಲ್ಭಾಗ ಚಪ್ಪಟೆಯಾಗಿದೆ. ಸ್ಪೈರಕಲ್‍ಗಳು ಪಾಶ್ರ್ವಗಳಲ್ಲಿದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಲಿಥೊಬಿಯಸ್.

3 ಸ್ಕೊಲೊಪೆಂಡ್ರೊಮಾರ್ಫ : ಈ ಗಣದ ಜರಿಗಳು ಬಲವಾದ ದೇಹವುಳ್ಳ ಪ್ರಾಣಿಗಳು. 21-23 ಜೊತೆ ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಪಡೆದಿವೆ. ಮುಂಡದ ಅಗ್ರಭಾಗದ ಪಾಶ್ರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಸ್ಪೈರಕಲುಗಳು ಇವೆ. ಮುಂಡದ ಮೇಲ್ಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ದೊಡ್ಡ ಫಲಕಗಳು ಮತ್ತು ಸಣ್ಣ ಫಲಕಗಳು ಒಂದಾದ ಮೇಲೆ ಮತ್ತೊಂದು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಅಳವಡಿಕೆಯಾಗಿವೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಸ್ಕೊಲೊಪೆಂಡ್ರ.

4 ಜಿಯೊಫೈಲೊಮಾರ್ಫ : ದೇಹವು ನೀಳವಾಗಿ ಹುಳುವಿನ ಹಾಗಿದೆ. ಕಾಲುಗಳು 35 ರಿಂದ 181ರವರೆಗೆ ಇರಬಹುದು. ಕಾಲುಗಳು ಸಣ್ಣವು. ಕಣ್ಣುಗಳಿಲ್ಲ. ಸ್ಪೈರಕಲುಗಳು ಪಾಶ್ರ್ವಗಳಲ್ಲಿವೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಜಿಯೊಫೈಲಸ್.

ಬಾಹ್ಯ ಸಂಪರ್ಕಗಳು

Farabadne (Af-Carabi: Centipede, Af-Carabi: أم أربعة وأربعين waa bahal yar, oo ka mida cayayaanka xamaarta leh lugo aad u faro badan, waxuuna ku noolyahay aduunka oo dhan. farabadnaha wuu jaadad badanyahay,

Kelabang atawa halilipan (bahasa Inggris: centipede) merupakan hewan arthropoda nang tergolong matan kelas Chilopoda dan upafilum Myriapoda. Kelabang adalah hewan metameric nang memiliki sepasang batis di satiap ruas tubuhnya. Hewan ini termasuk hewan nang berbisa, dan termasuk hewan nokturnal.

Háestôheóhtáhe

• Ho'éméhne

Sipndangj, lij heuh duzsip、siphawz、sipvaiz、duzgip、sitnamj, dwg cungj non, faenbouh youq saenamz Cunghgoz, youq seizcin okdoengh, youq seizdoeng yietbaeg. Ndang baeznaengz raez lai, caiqlij miz aen ga lai.

alisalap

u zuma a kamu:

nu Hulam:蜈蚣

nu Amilika:centipede

nu Lipun:ムカデ

Ńg-kûng-chhùng he yit-chúng chhùng-è.

Centipedes (from Neo-Latin centi-, "hundred", and Latin pes, pedis, "foot") are predatory arthropods belonging to the class Chilopoda (Ancient Greek χεῖλος, kheilos, lip, and Neo-Latin suffix -poda, "foot", describing the forcipules) of the subphylum Myriapoda, an arthropod group which includes millipedes and other multi-legged animals. Centipedes are elongated segmented (metameric) creatures with one pair of legs per body segment. All centipedes are venomous and can inflict painful bites, injecting their venom through pincer-like appendages known as forcipules. Despite the name, no centipede has exactly 100 pairs of legs; number of legs ranges from 15 pairs to 191 pairs, always an odd number.^[1] They are predominantly carnivorous.

Centipedes have a wide geographical range, and are found in terrestrial habitats from tropical rainforests to deserts. Within these habitats, centipedes require a moist microhabitat because they lack the waxy cuticle of insects and arachnids, therefore causing them to rapidly lose water. Accordingly, they avoid direct sunlight by staying under cover or by being active at night.

Description

Centipedes have a rounded or flattened head, bearing a pair of antennae at the forward margin. They have a pair of elongated mandibles, and two pairs of maxillae. The first pair of maxillae form the lower lip, and bear short palps. The first pair of limbs stretch forward from the body over the mouth. These limbs, or forcipules, end in sharp claws and include venom glands that help the animal to kill or paralyze its prey.^[2] Their size ranges from a few millimetres in the smaller lithobiomorphs and geophilomorphs to about 30 cm (12 in) in the largest scolopendromorphs.^[3]

Sensory organs

Many species of centipedes lack eyes, but some possess a variable number of ocelli, sometimes clustered together to form true compound eyes. However, these eyes are only capable of discerning light from dark, and provide no true vision. In some species, the first pair of legs can function as sensory organs, similar to antennae; unlike the antennae of most other invertebrates, these point backwards. An unusual clustering of sensory organs found in some centipedes is the organ of Tömösváry. The organs, at the base of the antennae, consist of a disc-like structure and a central pore, with an encircling of sensitive cells. They are likely used for sensing vibrations, and may provide a weak form of hearing.^[2]

Forcipules

Forcipules are unique to centipedes. The forcipules are modifications of the first pair of legs (the maxillipeds), forming a pincer-like appendage, just behind the head. Forcipules are not oral mouthparts, though they are used to subdue prey by injecting venom and gripping the prey animal. Venom glands run through a tube, from inside the head to the tip of each forcipule.^[4]

Body

Behind the head, the body consists of at least fifteen segments. Most of the segments bear a single pair of legs; the maxillipeds project forward from the first body segment, while the final two segments are small and legless. Each pair of legs is slightly longer than the pair preceding them, ensuring that they do not overlap, which reduces the chance that they will collide and trip the animal. The last pair of legs may be as much as twice the length of the first pair. The final segment bears a telson, and includes the openings of the reproductive organs.^[2]

Centipedes mainly use their antennae to seek out their prey. The digestive tract forms a simple tube, with digestive glands attached to the mouthparts. Like insects, centipedes breathe through a tracheal system, typically with a single opening, or spiracle, on each body segment. They excrete waste through a single pair of malpighian tubules.^[2]

Ultimate legs

Just as the first pair of legs are modified into forcipules, the back legs are modified into "ultimate legs", also called anal legs, caudal legs, and terminal legs.^[5] Their use varies between species, but does not include locomotion.^[6][7] The ultimate legs may be elongated and thin, thickened, or pincer-like.^[7] They are frequently sexually dimorphic, and may play a role in mating rituals.^[6][7] Because glandular pores occur more frequently on ultimate legs than on the "walking" legs, they may serve a sensory role.^[6][7] They are sometimes used in defensive postures, and some species use them to capture prey, defend themselves against predators, or suspend themselves from objects such as branches, using the legs as pincers.^[6] Several species use their ultimate legs upon encountering another centipede, trying to grab the body of the other centipede.^[8]

Members of the genus Alipes can stridulate their leaf-like ultimate legs to distract or threaten predators.^[8] Rhysida immarginata togoensis makes a faint creaking sound when it swings its ultimate legs.^[8]

Distinction from millipedes

Scholars have noted that disinformation exists about the difference between millipedes and centipedes, and they seek to provide more generalized information for education purposes.^[1] Both groups of myriapods have long, multi-segmented bodies, many legs, a single pair of antennae, and the presence of postantennal organs. Centipedes have one pair of legs per segment, while millipedes have two. Their heads differ in that millipedes have short, elbowed antennae, a pair of robust mandibles and a single pair of maxillae fused into a lip; centipedes have long, threadlike antennae, a pair of small mandibles, two pairs of maxillae and a pair of large venom claws.^[9]

Lifecycle

Reproduction

Centipede reproduction does not involve copulation. Males deposit a spermatophore for the female to take up. In temperate areas, egg laying occurs in spring and summer. A few parthenogenetic species are known.^[10] Females provide parental care, both by curling their bodies around eggs and young, and by grooming them, probably to remove fungi and bacteria.^[11]

Centipedes are longer-lived than insects; the European Lithobius forficatus may live for 5 to 6 years,^[12] and the wide-ranging Scolopendra subspinipes can live for over 10 years.^[13] The combination of a small number of eggs laid, long gestation period, and long time of development to reproduction has led authors to label lithobiomorph centipedes as K-selected.^[14]

Development

Centipedes grow their legs at different points in their development. In the primitive condition, seen in the Lithobiomorpha, Scutigeromorpha, and Craterostigmomorpha, development is anamorphic: more segments and pairs of legs are grown between moults.^[15] For example, Scutigera coleoptrata, the house centipede, hatches with only four pairs of legs and in successive moults has 5, 7, 9, 11, 15, 15, 15 and 15 pairs respectively, before becoming a sexually mature adult. Life stages with fewer than 15 pairs of legs are called larval stadia (there are about five stages). After the full complement of legs is achieved, the now postlarval stadia (about five more stages) develop gonopods, sensory pores, more antennal segments, and more ocelli. All mature lithobiomorph centipedes have 15 leg-bearing segments.^[16] The Craterostigmomorpha only have one phase of anamorphosis, with embryos having 12 pairs, and adults 15.^[17]

The clade Epimorpha, consisting of the orders Geophilomorpha and Scolopendromorpha, is epimorphic, meaning that all pairs of legs are developed in the embryonic stages, and offspring do not develop more legs between moults. This clade contains the longest centipedes; the maximum number of thoracic segments varies within species, often on a geographical basis, and in most cases, females bear more legs than males. The number of leg-bearing segments in these groups varies from 15 to 191, but the developmental mode of their creation is constrained so that they are always added in pairs. The total number of pairs begins and remains odd throughout development, so there are never exactly 100 pairs, despite the group's common name.^{[17][18][19][20]}

Centipede segments are developed in two phases. Firstly, the head gives rise to a fixed but odd number of segments, driven by Hox genes as in all arthropods.^[21][22] Secondly, pairs of segments are added at the tail (posterior) end by the creation of a prepattern unit, a double segment, which is then always divided into two. The repeated creation of these prepattern units is driven by an oscillator clock, implemented with the Notch signalling pathway. The segments are homologous with the legs of other arthropods such as trilobites; it would be sufficient for the Notch clock to run faster, as it does in snakes, to create more legs.^[21]

Ecology

Diet

Centipedes are predominantly generalist predators, which means they are adapted to eat a broad range of prey,^[23] including lumbricid earthworms, dipteran fly larvae, and collembolans.^[24] They are carnivorous; study of gut contents suggests that plant material is an unimportant part of their diets, although they eat vegetable matter when starved during laboratory experiments.^[23] Scolopendromorphs, given their size, are able to feed on both invertebrates and vertebrates.^[25] Scolopendra gigantea, the Amazonian giant centipede, preys on large invertebrates including tarantulas and scorpions, and vertebrates including lizards, frogs, birds, mice, and even bats, catching them in midflight.^[26] Three species (Scolopendra cataracta, S. paradoxa, and S. alcyona) are amphibious, and are believed to hunt aquatic or amphibious invertebrates.^[27][28]

Predators

Many larger animals prey upon centipedes, such as mongooses, mice, salamanders, beetles and snakes.^[29] They form an important item of diet for many species and the staple diet of some such as the African ant Amblyopone pluto, which feeds solely on geophilomorph centipedes,^[30] and the South African Cape black-headed snake Aparallactus capensis.^[29]

Defences

Some Geophilomorph, Lithobiomorph, and Scolopendromorph centipedes produce sticky, toxic secretions to defend themselves. The various secretions ward off or entangle predators.^[31][32] Scolopendromorph secretions contain hydrogen cyanide.^[33] Among Geophilomorphs, the secretions of Geophilus vittatus are sticky and odorous, and contain hydrogen cyanide.^[34]

The giant desert centipede of Arizona, Scolopendra polymorpha, has a black head and tail, and an orange body; this conspicuous pattern may be aposematic, an honest signal of the animal's toxicity.^[11] Many species raise and splay their ultimate legs and display the spines found on the legs in a defensive threat posture.^[8]

Habitat and behaviour

Because centipedes lack the waxy water-resistant cuticle of other arthropods, they are more susceptible to water loss via evaporation.^[35] Thus, centipedes are most commonly found in high-humidity environments to avoid dehydration,^[36] and are mostly nocturnal.^[37]

Centipedes live in many different habitats including in soil and leaf litter; they are found in environments as varied as tropical rain forests,^[24] deserts,^[38] and caves.^[39] Some geophilomorphs are adapted to littoral habitats, where they feed on barnacles.^[40]

Threatened species

As of the 2019 IUCN Red List, there are two vulnerable and one endangered species of centipede: the Serpent Island centipede (Scolopendra abnormis), Turk's earth centipede (Nothogeophilus turki), and the Seychelles long-legged centipede (Seychellonema gerlachi), the first two of which are vulnerable and the last endangered.^[41][42][43]

Evolution

Fossil history

The fossil record of centipedes extends back to 430 million years ago, during the Late Silurian,^[44][45] though they are rare throughout the Paleozoic.^[46] Three species, two scutigeromorphs and one scolopendromorph, have been described from the Mazon Creek fossil beds, which are Carboniferous, 309–307 mya.^[47] More species appear in the Mesozoic, including scolopendromorphs and scutigeromorphs in the Cretaceous.^[46][48]

External phylogeny

The following cladogram shows the position of the Chilopoda within the arthropods as of 2019:^[49][50]

Arthropoda Chelicerata

inc. horseshoe crabs and spiders

Mandibulata Myriapoda

Chilopoda

millipedes and allies

Pancrustacea

inc. crustaceans and insects

Internal phylogeny

Within the myriapods, centipedes are believed to be the first of the extant classes to branch from the last common ancestor. The five orders of centipedes are: Craterostigmomorpha, Geophilomorpha, Lithobiomorpha, Scolopendromorpha, and Scutigeromorpha. These orders are united into the clade Chilopoda by the following synapomorphies:^[51]

1. The first postcephalic appendage is modified to venom claws.
2. The embryonic cuticle on second maxilliped has an egg tooth.
3. The trochanter–prefemur joint is fixed.
4. A spiral ridge occurs on the nucleus of the spermatozoon.

The Chilopoda are then split into two clades: the Notostigmophora including the Scutigeromorpha and the Pleurostigmophora including the other four orders. The main difference is that the Notostigmophora have their spiracles located mid-dorsally. It was previously believed that Chilopoda was split into Anamorpha (Lithobiomorpha and Scutigeromorpha) and Epimorpha (Geophilomorpha and Scolopendromorpha), based on developmental modes, with the relationship of the Craterostigmomorpha being uncertain. Recent phylogenetic analyses using combined molecular and morphological characters supports the previous phylogeny. The Epimorpha still exist as a monophyletic group within the Pleurostigmophora, but the Anamorpha are paraphyletic, as shown in the cladogram:^[51]

Chilopoda Notostigmophora

Scutigeromorpha

Pleurostigmophora

Lithobiomorpha

Phylactometria

Craterostigmomorpha

Epimorpha

Scolopendromorpha

Geophilomorpha

Evolution of venoms

All centipedes are venomous. Over the first 50 million years of the clade's evolutionary history, centipede venoms appear to have consisted of a simple cocktail of about four different components, and differentiation into specific venom types appears to have only occurred after the currently recognized five orders had developed. The evolution of the venom includes horizontal gene transfer, involving bacteria, fungi and oomycetes.^[52]

Interaction with humans

As food

As a food item, certain large centipedes are consumed in China, usually skewered and grilled or deep fried. They are often seen in street vendors’ stalls in large cities, including Donghuamen and Wangfujing markets in Beijing.^[53][54]

Large centipedes are steeped in alcohol to make centipede vodka.^[55]

Hazard

Some species of centipedes can be hazardous to humans because of their bite. While a bite to an adult human is usually very painful and may cause severe swelling, chills, fever, and weakness, it is unlikely to be fatal. Bites can be dangerous to small children and those with allergies to bee stings. The venomous bite of larger centipedes can induce anaphylactic shock in such people. Smaller centipedes are generally incapable of piercing human skin.^[56]

Even small centipedes that cannot pierce human skin are considered frightening by some humans due to their dozens of legs moving at the same time and their tendency to dart swiftly out of the darkness towards one's feet.^[57] A 19th-century Tibetan poet warned his fellow Buddhists, "if you enjoy frightening others, you will be reborn as a centipede."^[58]

References

Centpieduloj estas artropodoj kiuj apartenas al la subfilumo de la miriapodoj. Ili estas venenaj, predomanĝantaj, kaj moviĝas tre rapide. Ili havas longajn korpojn kaj multajn krurojn. Estas ĉirkaŭ 3300 specioj de centpieduloj en la mondo. Ili vivas ĉefe en tropikaj regionoj, sed oni ankaŭ trovas ilin en mezvarmaj regionoj. Kelkaj specioj estas tre venenaj kaj iliaj mordoj estas foje tre dolorigaj por homoj, sed ekzistas nur unu registrita kazo de homo kiu mortis pro la mordo de centpiedulo, kaj temis pri eta infano.

Malgraŭ la nomo, centpieduloj kutime havas ĉirkaŭ duonon de cent piedoj, sed kelkaj povas havi eĉ ducent. Ilia korpo estas dividita en multaj segmentoj, kun unu paro de piedoj por ĉiu segmento.

La plej granda specio da centpiedulo en la mondo estas la giganta skolopendro (Scolopendra Gigantea), kiu povas kreski ĝis longeco de 20 centimetroj. Ĝi vivas en la Amazona ĝangalo, kaj ĝi povas kapti kaj manĝi eĉ vespertojn. Plia grava specio estas la hejma centpiedulo, trovebla en Nordameriko kaj Eŭropo.

Vidu ankaŭ

• Arthropleura
• Milpieduloj

Los quilópodos (Chilopoda, del griego kheilos, 'labio' y podos, 'pie')^[2]​ son una clase de miriápodos comúnmente conocidos como centípedos, ciempiés y escolopendras. El desconocimiento de la ortografía de la lengua española ha generado grafías incorrectas como cienpiés^[3]​^[4]​ y cien pies.^[5]​

Los ciempiés tienen un cuerpo alargado y plano formado por 21 segmentos o anillos (metámeros), con un par de patas en cada uno de ellos. ^[6]​Pueden llegar a medir desde unos cuantos milímetros, en los Lithobiomorpha y Geophilomorpha, hasta los 30 cm en los Scolopendromorpha. Pueden poseer veneno. Se conocen quilópodos fósiles del Silúrico tardío, hace unos 418 millones de años.^[7]​ Se han descrito unas 3300 especies.^[8]​

Los quilópodos (ciempiés) se distinguen de los diplópodos (milpiés) en que solo tienen un par de patas por cada segmento o metámero de su cuerpo, mientras que los milpiés tienen dos pares de patas por metámero.

La mayoría de especies son depredadoras.

Características

Las piezas bucales de los quilópodos están formadas por un par de mandíbulas y dos pares de maxilas, que están fusionados en una pieza única; además, el primer par de patas está modificado en grandes uñas, llamadas forcípulas, que usan para capturar las presas y por tanto, actúan como piezas bucales adicionales; las forcípulas alojan en su interior una glándula venenosa.

La cabeza posee una placa cefálica. Algunas especies poseen ojos laterales; las especies de Geophilomorpha son ciegas, Scutigeromorpha se caracteriza por tener un par de ojos compuestos, y el resto pueden ser ciego o poseer uno o más pares de ojos simples. Posee un par de antenas que varía en longitud y número de segmentos, excepto para Geophilomorpha que siempre poseen 14 segmentos.

Cada uno de los segmentos de su cuerpo posee un par de patas, y placas en las zonas dorsal y ventral, (tergito y esternito respectivamente). En los laterales posee una región blanda que se conoce como membrana pleural; es en esta membrana en la que ocurre el intercambio gaseoso, excepto para Scutigeromorpha que posee esta región en la zona dorsal. Los diferentes segmentos de las patas se denominan, desde el más próximo al más distante, coxa, trocánter, prefémur, fémur, tibia y tarso, terminando en uñas tarsales.

El segmento terminal posee un par de patas comúnmente denominado par anal. No se usan para caminar, y normalmente tienen diferencias morfológicas con el resto; se utilizan para defenderse o para atraer al sexo opuesto, por lo que se aprecia un claro dimorfismo sexual. Los órganos sexuales también se ubican en este segmento; se pueden ver externamente en Scutigeromorpha, Lithobiomorpha y algunos Geophilomorpha, por lo que machos y hembras son fácilmente distinguibles. En cambio Scolopendromorpha no posee los órganos sexuales externos, pero siguen mostrando dimorfismo sexual ya que las hembras son más largas o anchas que los machos; al aplicar presión y agua tibia en el último esternito los órganos sexuales emergen.

Destaca un órgano llamado órgano de Tömösvary; se le supone función sensorial, pero no se sabe con certeza. En Lithobiomorpha y Scutigeromorpha se ve externamente como una elipse que se encuentra en la zona anterior a los ojos. Se han presentado evidencias de que es capaz de detectar el sonido.^{[cita requerida]}

Tienen mecanorreceptores en forma de espina y pelos, que se encuentran en patas y antenas. Lithobiomorpha posee poros coxales en la superficie ventral de las patas 12 a 15 en adultos. Estos se ubican en regiones formadas por hileras de 3 a 4 poros, los cuales se creen poseen un papel en la regulación osmótica y la liberación de feromonas. Estos poros se encuentran también en menor cantidad en ciertos Geophilomorpha y Scolopendromorpha en varios esternitos y últimas coxas. No se sabe si cumplen la misma función en los distintos órdenes.

Ciclo de vida

En la reproducción de los quilópodos no interviene la cópula, sino que el macho deposita un espermatóforo para que la hembra lo recoja. En ciertas especies los machos los depositan en una tela, y hacen un baile nupcial a la hembra para que los recoja; en otras, el macho simplemente lo deja para que la hembra lo encuentre. En zonas templadas la puesta de huevos ocurre en primavera y verano, pero en las zonas tropicales y subtropicales parece no haber una estacionalidad en la época de reproducción. Cabe destacar que se conocen algunas especies en que se da la partenogénesis.

Lithobiomorpha y Scutigeromorpha ponen sus huevos en hoyos en la tierra, los cuales luego cubren y abandonan; ponen entre 10 a 50 huevos, que no poseen un tiempo definido para su desarrollo pudiendo tomar entre uno a unos pocos meses. El tiempo que tardan en llegar a la etapa adulta depende de cada especie, pudiendo tomarles meses o años. Los quilópodos son longevos en comparación a los insectos, llegando a vivir unos 6 años. Por su baja natalidad, y largos periodos de desarrollo, se los ha clasificado como selección K.

Geophilomorpha y Scolopendromorpha en cambio, ponen de 15 a 60 huevos en un nido en tierra o madera, que son cuidados por la hembra, que los protege y los lame para que no se desarrollen hongos, llegando algunas especies incluso a quedarse la hembra con las crías, pero si esta es molestada lo más seguro es que abandone los huevos o crías, pudiendo comérselos; los huevos abandonados son fácilmente presa de los hongos. Scolopendromorpha, posee ciertas especies en que las crías se alimentan de la madre.

El ciclo vital de Craterostigmomorpha es casi completamente desconocido.

Alimentación y caza

Los quilopódos por lo general son depredadores y se alimentan de una gran variedad de invertebrados terrestres como insectos, arácnidos, gusanos, lombrices, babosas y caracoles, algunas especies de quilopódos grandes como las escolopendras pueden cazar invertebrados más grandes o pequeños vertebrados como lagartijas, serpientes, roedores y murciélagos. Cuando detectan una presa las atrapan por atrás y las sujetan con sus patas mientras les clavan sus forcípulas o apéndices bucales para envenenar la presa. Cuando la presa está lo suficientemente envenenada las comienzan a devorar. Unas pocas especies son omnívoras y también pueden comer plantas. ^[9]​

Filogenia y clasificación

De modo tradicional los quilópodos se han dividido en dos subclases, Epimorpha, que contiene a los órdenes Geophilomorpha y Scolopendromorpha, y Anomorpha con los órdenes Lithobiomorpha y Scuterigeromorpha, y Craterostigmomorpha con una situación incierta. Esta clasificación se basa principalmente en el número de patas con que nacen los individuos, los que desarrollan todos los pares de patas y sus respectivos segmentos en su estado embrionario (epimorfosis) pertenecen a Epimorpha. Mientras que los individuos de Anomorpha, llevan a cabo un desarrollo ontogénico basado en constantes mudas en cada una de las cuales obtienen nuevos pares de patas; este proceso varía entre especies.

Según los estudios filogenéticos, tanto morfológicos como moleculares, se ha llegado al cladogradama siguiente.^[10]​^[11]​ El primer clado (Notostigmophora) incluye solo Scuterigeromorpha que poseen los espiráculos de las tráqueas en la región centro-dorsal, mientras que el resto (Pleurostigmophora) los poseen en la zona lateral.

Chilopoda Notostigmophora

Scutigeromorpha

  Pleurostigmophora  

Lithobiomorpha

  Phylactometria  

Craterostigmomorpha

  Epimorpha  

Scolopendromorpha

   

Geophilomorpha

         

Referencias

Véase también

• Diplopoda (o milpiés)
• Pauropoda
• Symphyla

Sadajalgsed (Chilopoda) on hulkjalgsete alamhõimkonda kuuluv lülijalgsete klass. Nende keha moodustub paljudest lülidest, iga lüli külge kinnitub paar lülilisi jalgu.

Sadajalgseil on neli silma ning tugevad lõuad, mille abil nad püüavad putukaid, usse ja tigusid. Sageli elavad nad kivide ja sambla all.

Maailmas on umbes 2800 sadajalgsete liiki. Mõni troopikas elav liik on mürgine.

Süstemaatika

Sadajalgsed jaotuvad nelja seltsi.

• Geophilomorpha – sadajalalised
• Scolopendromorpha – skolopendrilised
• Lithobiomorpha – kivihargilised
• Scutigeromorpha – kilpsadajalgsed

Eesti liikidega perekondi ja liike

• Geophilus
  • Geophilus truncorum
  • Geophilus flavus
• Lithobius
  • Lithobius forficatus – harilik kivihark

Vaata ka

• tuhatjalgsed

Kirjandus

• G. Abrikossov. Selgrootute zooloogia. Tallinn 1960
• Loomade elu. 3. köide. Selgrootud III. Tallinn 1984
• H. Remm. Lülijalgsed. Tartu 1987

Välislingid

• Alamklass sadajalgsed (Chilopoda). Üldinfo
• Alamklass sadajalgsed. Üldinfo

Chilopoda edo ehunzangoak (grezieratik, kheilos, ezpainak eta podos, hankak) askotan eskolopendra edo ehunzango deituak, artropodoak dira Myriapoda taldekoak. 21 segmentuz edo metameroz osatutako gorputz luzea dute eta estua dute. Segmentu bakoitzaren bi aldeetan hankak dituzte eta 10 zentimetro arte neurtu ditzakete. Batzuek pozoina dute. Haragijaleak dira eta ehizatzeko ahoaren ondoan apendizeak dituzte. 3.300 espezie deskribatu dira.

Chilopoda eta Diplopodaren arteko ezberdintasuna hanka kopuruan dago, baina ez luzeeran, baizik eta segmentuka. Chilopodoek hanka pare bakarra dute metamero bakoitzean eta milazangoek bi hanka pare dituzte metameroko.

Mundu osoan zehar bizi dira, giro artikotik basamortuetara. Hala ere beti gune hezeetan bizi dira, hezetasun asko galtzen baitute gorputzetik.

Sailkapena

Chilopoda Nothostignomorpha

Scuterigeromorpha

Pleurostigmorpha

Lithobiomorpha

Phylactometria

Craterostigmomorpha

Epimorpha

Scolopendromorpha

Geophilomorpha

Juoksujalkaiset (Chilopoda) on niveljalkaisten luokka. Ne sekoitetaan usein kaksoisjalkaisiin (Diplopoda), jotka kuitenkin ovat kasvinsyöjiä. Yhdessä ne kuuluvat tuhatjalkaisten (Myriapoda) alajaksoon. Juoksujalkaisiin kuuluu 24 heimoa, joista tunnetaan yhteensä yli 3 100 lajia, mukaan lukien 6 fossiilista lajia.^[3][4] Kokonaislajimääräksi on arvioitu noin 7 000^[5].

Tuntomerkkejä

Juoksujalkaiset ovat litteitä, useista jaokkeista muodostuvia eläimiä, joiden vartalon kussakin jaokkeessa on yksi pari raajoja. Ryhmän erityisenä piirteenä ensimmäinen raajapari on muuntunut pään sivuille osoittaviksi, paksuiksi ja koukkumaisiksi leukaraajoiksi (forcipulae), joiden kärjessä olevaan kynteen tulee tiehyt myrkkyrauhasesta. Vaikka leukaraajat eivät sijaitse päässä, ne toimivat kiinteästi yhdessä eläimen suuosien kanssa. Leukaraajojen väliin eläimen vatsapuolelle jää leukaraajojen tyvilevy, jonka kärkiosan muoto on usein tärkeä lajinmääritystuntomerkki. Täysikasvuisen juoksujalkaisen raajaparien lukumäärä vaihtelee lajista riippuen 15:stä 181:een määrän ollessa aina pariton. Nuorilla yksilöillä raajoja voi olla vähemmän.^[6][7]

Silmät muodostuvat erillisistä pistesilmistä, joita on lajista riippuen nollasta kuuteensataan kappaletta, tavallisesti joitakin kymmeniä. Pistesilmät voivat olla keskenään erikokoisia. Pään etuosassa on pitkät tuntosarvet ja suuosat muodostuvat yhdestä parista voimakkaita yläleukoja sekä kahdesta parista alaleukoja. Eläimen iho läpäisee hyvin kosteutta ja juoksujalkaiset ovat alttiita kuivumiselle. Ilmeisesti osa hapenotosta tapahtuu suoraan ihon läpi, vaikka lähes kaikissa jaokkeissa onkin hengitysputkien aukot. Verenkierto on avoin ja ruumiinnesteen pitää liikkeessä selkäpuolen pitkä, putkimainen sydän.^[6]

Elintavat

Juoksujalkaiset ovat petoja. Ne saalistavat tavallisesti pieniä selkärangattomia, mutta suurimmat lajit jopa pieniä nisäkkäitä, liskoja, sammakkoeläimiä sekä muita selkärankaisia^[7]. Lajit ovat aktiivisia pääasiassa yöllä tai hämärän aikaan, jolloin ilmankosteus on korkea. Juoksujalkaiset liikkuvat maastossa etsien saalista ja hyökkäävät sen kimppuun nopealla syöksyllä. Saatuaan saaliin kiinni, eläin upottaa terävät leukaraajansa siihen ja ruiskuttaa myrkkyä. Omia saalistajiaan vastaan juoksujalkaiset puolustautuvat pakenemalla hyvin nopeasti, mutta osalla lajeista on lisäksi esimerkiksi myrkkyrauhasia, limaa tuottavia rauhasia tai ne pelottavat uhkaajaansa tuottamalla ääntä.^[6]

Juoksujalkaiset viihtyvät maaperässä, lahoavassa kasviaineksessa tai kuorten raoissa, joissa ilmankosteus pysyy korkeana. Osa lajeista on hyvin erikoistuneita elinympäristönsä suhteen.^[6]

Lisääntyminen tapahtuu yleensä suvullisesti, mutta joukossa on myös neitseellisesti lisääntyviä lajeja. Parittelun yhteydessä koiras joko siirtää spermapaketin suoraan naaraan sukuaukkoon tai laskee sen maahan ja ohjaa naaraan poimimaan sen. Munien lukumäärä vaihtelee ja joillakin lajeilla naaras hoitaa munia. Toukat ovat aluksi raajattomia, mutta kaikkien raajojen aiheet ovat olemassa jo tuolloin. Kehitys täysikasvuiseksi kestää 2–4 kuukautta ja sukukypsäksi 4–12 kuukautta. Pohjoismaisilla lajeilla kokonaiselinaika lienee useimmiten 2–3 vuotta.^[6]

Levinneisyys

Juoksujalkaisia tavataan napaseutuja ja Saharan sisäosia lukuun ottamatta kaikkialla maailmassa. Lajisto on runsain lämpimillä alueilla.

Suomessa tunnetaan 21 lajia, joista muutamat elävät ainoastaan kasvihuoneissa. Lajeista isojuoksiainen (Geophilus electricus) ja tammijuoksiainen (Brachygeophilus truncorum) on vuoden 2010 kansallisessa uhanalaisarvioinnissa luokiteltu vaarantuneiksi (VU). Lisäksi viherjuoksiaisen (Geophilus carpophagus) ainoa tunnettu esiintymispaikka on tuhoutunut ja laji on luokiteltu Suomesta hävinneeksi (RE).^[8]

Uskomuksia

Juoksujalkaisista on monia kansanuskomuksia. Vanhan pohjoisamerikkalaisen sanonnan mukaan kun ihmisen hampaat näkyvät, juoksujalkainen laskee ne, minkä jälkeen hampaat putoavat yksitellen.

Lähteet

Aiheesta muualla

• ITIS: Chilopoda (englanniksi)
• Chilobase: a web resource for Chilopoda taxonomy. (englanniksi)
• Tree of Life Web Project (englanniksi)

Les chilopodes ou centipèdes (Chilopoda) sont une classe d'arthropodes myriapodes communément appelés « mille-pattes » (tout comme les diplopodes). Chacun des nombreux segments des chilopodes porte une paire de pattes sauf le premier dont la paire d'appendices est transformée en paire de crochets à venin appelés « forcipules » (du latin forceps, « tenaille »). Cette particularité unique parmi les myriapodes définit leur classe. La morsure des plus grandes espèces est douloureuse pour un homme adulte et peut parfois être très dangereuse pour un enfant.

Les chilopodes sont prédateurs d'autres arthropodes ou de vers. Ils sont tous terrestres mais ont besoin d'un milieu humide car leur cuticule ne possède pas de couche de cire leur permettant de résister à la déshydratation. Ce sont des espèces lucifuges (qui fuient la lumière).

Ils jouent un rôle important dans les communautés d'espèces qui contribuent à la production du sol et en particulier de l'humus.

Description

Ces espèces ont un corps plus ou moins allongé, le plus souvent aplati dorso-ventralement, divisé en 3 parties (tête, tronc et telson), mesurant de 2 à 5 centimètres de longueur. Elles ont une couleur jaune ou brun qui peut être nuancée de vert ou de roux. Le tronc est composé d'au moins 16 segments portant généralement une paires de pattes ambulatoires, ce qui les distingue des diplopodes. La paire antérieure s'est transformée en crochets à venin (maxillipèdes appelés pattes-mâchoires ou forcipules, correspondant à des appendices multiarticulés) et leur servent à tuer leurs proies (de petits invertébrés, voire des vertébrés pour les scolopendres) qu'elles détectent grâce à leurs antennes tactiles et olfactive multiarticulées (dont le nombre d’articles est variable, en moyenne 20)^[1]. Ces invertébrés lucifuges sont généralement nocturnes et ont des modes de vie variés^[1].

Évolution

Dès le Silurien, les paléontologues ont la preuve de l'existence de petits arthropodes terrestres qui ont suivi de près la colonisation des continents par les plantes (fossiles de mille-pattes, d'araignées, d'acariens et de collemboles, ces animaux en recyclant la matière organique participent à la formation des sols)^[2]. Le plus vieux fossile de Chilopode est Pneumodesmus newmani daté de 428 Ma^[3].

Classification

La classe des Chilopoda est divisée en 5 ordres^[4].

Ce sont des espèces relativement discrètes. L'inventaire mondial n'en est donc pas complet. On en compte au début du XXI^e siècle environ 3 500 espèces catégorisées via les taxons nommés ci-après :

Selon Catalogue of Life (26 mai 2012)^[5] :

Selon NCBI (26 mai 2012)^[6] :

Selon ^{[réf. nécessaire]} :

• Ordre des Geophilomorpha
  • Geophilidae
    • Geophilus — les géophiles
      • Geophilus carpophagus
      • Geophilus electricus
  • Schendylidae
  • Himantarium gabrielis
• Ordre Lithobiomorpha
  • Lithobiidae
    • Lithobius — les lithobies
      • Lithobius forficatus
• Ordre des Scolopendromorpha
  • Scolopendridae
    • Scolopendra — les Scolopendres
      • Scolopendra cingulata
      • Scolopendra subspinipes
      • Scolopendra gigantea
  • Cryptopidae
    • Cryptops
      • Cryptops hortensis
• Ordre Scutigerida
  • Scutigeridae
    • Scutigera — les scutigères
      • Scutigera coleoptrata — les scutigères véloces

En France

De nouvelles espèces ou sous-espèces sont encore découvertes^[7],[8] en France, dont certaines sont endémiques^[9]. Lithobius delfossei Iorio & Geoffroy, 2007, et Lithobius subtilis geoffroyi Iorio & Berg, 2007, ont été récemment découvertes dans les collections du MNHN. Elles s'ajoutent à la centaine de taxons connus (dont 20 sont endémiques).

Notes et références

Voir aussi

Artrapód feoiliteach domhanda, a fhaightear de ghnáth in ithir, dramhaíl duilleog, agus adhmad lofa. Suas le 30 cm ar fhad, ceann le hadharcáin is codanna béil, cabhail iltheascánach le péire cos ar gach teascán. Timpeall 2,500 speiceas, cuid acu nimhiúil.

Tá an t-alt seo bunaithe ar ábhar as Fréamh an Eolais, ciclipéid eolaíochta agus teicneolaíochta leis an Ollamh Matthew Hussey, foilsithe ag Coiscéim sa bhliain 2011. Tá comhluadar na Vicipéide go mór faoi chomaoin acu beirt as ucht cead a thabhairt an t-ábhar ón leabhar a roinnt linn go léir. Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid.
Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.

Os quilópodos^[1] (Chilopoda) ou cempés^[2] son unha clase taxonómica de artrópodos do subfilo dos miriápodos. Son animais alongados metaméricos formados por moitos segmentos, cun par de patas por cada segmento corporal. Os cempés son moi velenosos e adoitan inxectar veleno paralizante. Malia o seu nome, teñen un número de patas variable segundo a especie, que vai de 30 a 354 e non hai ningún que teña xusto 100. O seu número de pares de patas sempre é impar (as patas totais son pares).^[3][4][5] Un trazo clave común ao grupo é ter na cabeza un par de "uñas" velenosas chamadas forcípulas, formadas a partir dos primeiros apéndices modificados. Son predominantemente carnívoros.^[6]:168

O seu tamaño vai desde poucos milímetros nos litobiomorfos e xeofilomorfos máis pequenos a uns 30 cm nos maiores escolopendromorfos. Poden encontrarse nunha ampla variedade de ambientes. Normalmente teñen unha coloración apagada na que se combinan tons marróns e vermellos. Os que son cavernícolas e subterráneos poden carecer de pigmentación, e moitos escolopendromorfos tropicais teñen cores rechamantes aposemáticas.

En todo o mundo estímase que hai unhas 8.000 especies,^[7] das cales só 3.000 foron xa descritas taxonomicamente. Os cempés teñen unha ampla distribución xeográfica, e mesmo se atopan alén do Círculo polar ártico.^[6] Viven en hábitats terrestres moi diversos, desde o bosque tropical a desertos. Neses hábitats os cempés necesitan un microhábitat húmido porque carecen da cutícula cerosa dos insectos e arácnidos, polo que poden perder auga rapidamente.^[8] En consecuencia, encóntranse en solos e na capa de follas caídas, baixo pedras e madeira morta e dentro de troncos. Os cempés están entre os maiores invertebrados terrestres predadores e adoitan contribuír significativamente á biomasa deste tipo de animais nos ecosistemas trrestres. Só unha especie, Scolopendra cataracta, é anfibia e crese que caza invertebrados acuáticos ou anfibios.^[9]

Descrición

Os cempés teñen unha cabeza aplanada arredondada, que leva un par de antenas na marxe anterior. Teñen un par de mandíbulas e dous pares de maxilas. O primeiro par de maxilas forma o beizo inferior, e leva un par de palpos curtos. O primeiro par de patas esténdese cara adiante desde o corpo e cobre o resto da boca; estas patas reciben o nome de maxilípedos e acaban nunhas afiadas uñas (forcípulas) e teñen glándulas de veleno que o animal usa para matar ou paralizar as presas.^[8]

Moitas especies de cempés carecen de ollos, mais outras posúen un número variable de ocelos, que están ás veces agrupados xuntos para formar verdadeiros ollos compostos. Porén, estes ollos son só capaces de discernir entre luz e escuridade e non teñen unha verdadeira visión. Nalgunhas especies os apéndices do primeiro par no final da cabeza actúan como órganos sensoriais similares a antenas, pero, a diferenza das antenas da maioría dos animais, apuntan cara atrás. Uns órganos pouco usuais que se encontran nalgúns grupos son os órganos de Tömösváry; estes órganos están localizados na base das antenas e consisten nunha estrutura discoidal cun poro central rodeado de células sensoriais. Úsanos probablemente para percibir vibracións e poden incluso servir para oír.^[8]

As forcípulas son unha característica exclusiva dos cempés, que non se encontra noutros artrópodos. As forcípulas son modificacións do primeiro par de patas, que forman un apéndice parecido a unha pinza sempre situado debaixo da cabeza.^[10] As forcípulas non son verdadeiras pezas bucais, aínda que as utilizan para capturar presas, inxectándolles veleno e agarrándoas. As glándulas velenosas verten por medio dun tubo que chega case á punta da forcípula.^[10]

Detrás da cabeza, o corpo consta de 15 ou máis segmentos. A maioría dos segmentos levan un só par de patas, e os maxilípedos proxéctanse cara adiante desde o primeiro segmento corporal e os dous segmentos finais son pequenos e sen patas. Cada par de patas é lixeiramente máis longo que o par que está inmediatamente en fronte, o que asegura que non se solapen, reducindo así a posibilidade de que choquen cando o animal se move rapidamente. En casos extremos, o último par de patas pode ser o dobre de longo que o primeiro par. O segmento final leva un telson e inclúe as aberturas dos órganos reprodutores.^[8]

Na súa actividade predadora os cempés usan para localizar presas principalmente as súas antenas. O tracto dixestivo forma un só tubo, con glándulas dixestivas unidas ás pezas bucais. Os cempés respiran por medio dun sistema traqueal, tipicamente cunha soa abertura ou espiráculo en cada segmento corporal. Excretan residuos a través dun só par de túbulos de Malpighio.^[8]

Scolopendra gigantea, tamén chamado cempés xigante do Amazonas, é a especie máis grande existente, e chega aos 30 cm de lonxitude. Sábese que come arañas, lagartos, ras, aves, ratos e mesmo morcegos, capturándoos a medio voo.^[11].

Ciclo de vida

A reprodución do cempés non necesita copulación, xa que o macho deposita un espermatóforo que a femia recolle. Nun dos clados este espermatóforo deposítae nunha rede e o macho realiza unha danza de cortexo para animar á femia a captar o esperma. Noutros casos o macho simplemente deixa que a femia atope o espermatóforo. En áreas temperadas a posta de ovos ocorre en primavera e verán, pero nas áreas tropicais e subtropicais obsérvase pouca estacionalidade. Coñécense unhas poucas especies de cempés partenoxenéticos.^[6]

Os Lithobiomorpha e Scutigeromorpha poñen os seus ovos individualmente en buratos no solo, e a femia tapa os buratos con terra e follas. O número de ovos que poñen vai de 10 a 50. O tempo de desenvolvemento do embrión ata a eclosión e moi variable e pode ser desde un mes a uns poucos meses. O tempo que tardan en desenvolverse ata chegar ao período reprodutivo adulto é moi variable entre especies. Por exemplo, é de 3 anos en S. coleoptrata, mentres que baixo correctas condicións, os litobiomorfos poden madurar en só un ano. Ademais, os cempés teñen unha vida relativamente longa comparados con outros artrópodos como os insectos. Por exemplo, a especie europea Lithobius forficatus pode vivir 5 ou 6 anos,^[12] e a moi estendida Scolopendra subspinipes pode vivir 10 anos.^[13] A combinación de poñer un pequeno número de ovos, ter longos períodos de xestación e un longo tempo de desenvolvemento ata a reprodución fixo que algúns autores consideren que os litobiomorfos seguen a selección K.^[14]

As femias dos Geophilomorpha e Scolopendromorpha son con diferenza as que prestan máis coidados parentais. Depositan de 15 a 60 ovos nun niño feito no solo ou en madeira podre. A femia permanece cos ovos, vixiándoos e lambéndoos para protexelos dos fungos. A femia dalgunhas especies permanece coas crías despois da eclosión, vixiándoas ata que están listas para marchar pola súa conta. Se é molestada, a femia pode abandonar os ovos ou comelos; os ovos abandonados tenden a ser atacados polos fungos rapidamente. Algunhas especies de Scolopendromorpha son matrifáxicas, o que significa que as crías comen a súa nai.

Sábese pouco da historia vital dos Craterostigmomorpha.

Anamorfia e epimorfia

Aos cempés crécenlles as patas en diferentes momentos do seu desenvolvemento. Na condición máis primitiva, mostrada polos Lithobiomorpha, Scutigeromorpha e Craterostigmomorpha, o desenvolvemento é anamórfico: crecen máis pares de patas en cada muda. Por exemplo o cempés americano Scutigera coleoptrata sae do ovo con só catro pares de patas e en sucesivas mudas vai tendo 5, 7, 9, 11, 15, 15, 15 e 15 pares antes de chegar a ser un adulto sexualmente maduro. Os estadios da vida con menos de 15 pares de patas denomínanse estadios larvarios (uns cinco estadios). Unha vez que teñen un complemento completo de patas, pasa polos estadios poslarvarios (uns cinco estadios) desenvolvendo os gonópodos, poros sensoriais, máis segmentos antenais e máis ocelos. Todos os litobiomorfos maduros teñen 15 segmentos que levan patas.^[6]:27

Os Craterostigmomorpha só teñen unha fase de anamorfose, e os seus embrións teñen 12 pares de patas, e os que mudaron teñen 15.

O clado Epimorpha, que consta das ordes Geophilomorpha e Scolopendromorpha, mostra epimorfia: todos os pares de patas desenvólvense nos estadios embrionais e as crías non desenvolven máis patas entre as mudas. Este clado contén os cempés máis longos coñecidos; o máximo número de segmentos torácicos pode tamén variar intraespecificamente, a miúdo sobre unha base xeográfica; na maioría dos casos, as femias teñen máis patas que os machos. O número de segmentos que levan patas varía amplamente, desde 15 a 191, pero o modo de desenvolvemento da súa formación significa que sempre se engaden por pares, polo que o número de pares é sempre impar.

Ecoloxía

Os cempés son predominantemente nocturnos. Os estudos do seu ritmo de actividade confírmano, pero fixéronse algunhas observacións de cempés activos durante o día, e unha especie, Strigamia chinophila, é diúrna. Os cempés son predadores predominantemente xeneralistas, o que sigifica que están adaptados a comer presas de diversos tipos dispoñibles. O exame dos contidos do tubo dixestivo dun cempés indica que o material vexetal non é unha parte importante da súa dieta, aínda que se observou que os cempés comen materia vexetal cando están esfameados durante os experimentos de laboratorio.^[6]:168

O que comen exactamente os cempés non se sabe con certeza debido ao seu estilo de vida críptico e á concienciuda mastigación do alimento. Os ensaios de alimentación en laboratorio apoian que se alimentan como xeneralistas, tomando case calquera cousa de corpo brando e dun tamaño axeitado. As miñocas poden supoñer a parte principal das dietas dos xeofilomorfos, xa que se enterran no solo e os corpos das miñocas son facilmente perforados polas súas forcípulas velenosas. Os xeofilomorfos probablemente non poden someter miñocas maiores que eles mesmos, polo que as miñocas máis pequenas poden constituír unha porción substancial das súas dietas.^[15]

Os escolopendromorfos, ao seren meirandes, poden alimentarse de vertebrados, ademais de comer invertebrados. Foron observados comendo réptiles, anfibios, pequenos mamíferos, morcegos e aves. Os colémbolos poden constituír gran parte da dieta dos litobiomorfos. Sábese pouco sobre as dietas dos escutixeromorfos ou dos craterostigmomofos. Todos os cempés son predadores intragremiais potenciais. Os cempés e as arañas poden con frecuencia comerse entre si.^[6]

Moitos animais máis grandes son predadores dos cempés, como as mangostas, ratos, píntegas, escaravellos e serpes.^{[6]:354–356} Son un importante elemento da dieta de moitas especies e a dieta básica dalgunhas, como a formiga africana Amblyopone pluto, que só se alimenta de cempés xeofilomorfos,^[16] e da serpe surafricana Aparallactus capensis.^{[6]:354–356}

Entre as defensas dos cempés están a súa velocidade e as forcípulas velenosas, e tamén as secrecións de compostos químicos defensivos. Os cempés xeofilomorfos poden segregar substancias pegañosas que xeran cianuro de hidróxeno e ácido benzoico tóxicos desde glándulas microscópicas situadas nas súas partes laterais. Igualmente, os litobiomorfos segregan unha substancia pegañosa das glándulas das patas dos dous últimos pares traseiros.^[17]

A regulación da auga é un importante aspecto da ecoloxía dos cempés, xa que perden auga rapidamente en condicións secas e viven en microhábitats húmidos. A perda de auga é o resultado da súa carencia de recubrimento ceroso no seu exoesqueleto e da súa excreción de nitróxeno en forma de amoníaco, o cal require unha cantidade extra de auga. Os cempés enfróntanse a esta perda de auga con diversas adaptacións. Os xeofilomorfos perden auga con menor rapidez que os litobiomorfos, aínda que teñen unha maior proporción de área superficial con respecto ao volume. Isto pode deberse a que os xeofilomorfos teñen unha membrana pleural máis fortemente esclerotizada. A fórma do espiráculo respiratorio, o seu tamaño e a capacidade de pechalo inflúen tamén na taxa de perda de auga. Ademais, o numero e tamaño de poros coxais poden ser variables, o que afecta ao equilibrio hídrico do cempés.

Os cempés viven en moi diferentes hábitats, como bosques, sabanas, praderías e desertos, entre outros. Algúns xeofilomorfos están adaptados a hábitats litorais, onde se alimentan de percebes.^[18] Especies de todas as ordes menos Craterostigmomorpha adaptáronse á vida en covas. A densidade de cempés foi rexistrada como de ata 600/m² e a biomasa ata 500 mg/m² de peso húmido. Os xeofilomorfos pequenos acadan as máis altas densidades, seguidos dos litobiomorfos pequenos. Os litobiomorfos grandes chegan a densidades de 20/m². Un estudo sobre escolopendromorfos rexistrou para a especie Scolopendra morsitans nunha sabana nixeriana unha densidade de 0,16/m² e unha biomasa de 140 mg/m² de peso húmido.^[19]

Usos

Aínda que o seu uso para a alimentación humana é pouco usual na maioría das culturas, en China consómense certos cempés de gran tamaño, normalmente ensartados como brochetas e grellados ou moi fritidos. Véndense en postos na rúa nas grandes cidades, como nos mercados de Donghuamen e Wangfujing de Pequín.^[20][21]

Ademais de na China, tamén en Laos, Tailandia e Camboxa, se conservan grandes cempés en licor durante un período de tempo. Este costume considérase parte da medicina tradicional chinesa. Dise que teñen propiedades medicinais e revigorizan,^[22] e o licor que ten dentro o cempés tómase como unha bebida especial.^[23]

Perigos para os humanos

Algunhas especies de cempés poden ser perigosos para os humanos debido á súa picadura. Aínda que unha picadura a un humano adulto adoita ser moi dolorosa e pode causar un grave inchamento, calafríos, febre e debilidade, é improbable que chegue a ser mortal. As picaduras poden ser perigosas para nenos pequenos e para os alérxicos ao veleno da abella. A picada velenosa dos cempés máis grandes pode inducir un shock anafiláctico nesas persoas. Os cempés máis pequenos son xeralmente incapaces de perforar a pel humana.^[24]

Evolución

O rexistro fósil dos cempés remóntase a hai 430 millóns de anos, durante o Silúrico tardío.^[25] Pertencen ao subfilo Myriapoda, que inclúe a Diplopoda, Symphyla e Pauropoda. O fósil de animal terrestre máis antigo coñecido é Pneumodesmus newmani, que é un miriápodo. Como estaban entre os primeiros animais terrestres, os cempés foron uns dos primeiros en encher O nicho fundamental dos predadores xeneralistas do chan en cadeas alimenticias detríticas. Hoxe, os cempés son abundantes en moitos hábitats hostís.

Dentro dos miriápodos os cempés crese que son a primeira das clases existentes que se ramificou a partir do antepasado común máis recente. As cinco ordes de cempés son: Craterostigmomorpha, Geophilomorpha, Lithobiomorpha, Scolopendromorpha e Scutigeromorpha. Estas ordes están unidas no clado Chilopoda por teren as seguintes sinapomorfias:^[26]

1. O primeiro apéndice poscefálico está modificado formando uñas velenosas.
2. A cutícula embrionaria no segundo maxilípedo ten un dente de ovo.
3. A articulación trocánter–prefémur está fixada.
4. Aparece unha crista espiral no núcleo do espermatozoide.

Os Chilopoda son subdivididos en dous clados: os Notostigmophora, que comprenden os Scutigeromorpha e os Pleurostigmophora, incluíndo as outras catro ordes. A principal diferenza é que os Notostigmomorpha teñen os seus espiráculos localizados na zona media dorsal. Pensábase previamente que Chilopoda estaba dividio en Anamorpha (Lithobiomorpha e Scutigeromorpha) e Epimorpha (Geophilomorpha e Scolopendromorpha), baseándose na súa forma de desenvolvemento, e a súa relación cos Craterostigmomorpha era incerta. Recentes análises filoxenéticas que usaron caracteres morfolóxicos e moleculares combinados apoian a filoxenia previa.^[26] Os Epimorpha aínda existen como grupo monofilético dentro de Pleurostigmophora, pero os Anamorpha son parafiléticos.

Os cempés Geophilomorpha foron usados para argumentar as restricións de desenvolvemento da evolución; por exemplo, que a evolucionabilidade dun trazo, como o número de segmentos no caso dos cempés xeofilomorfos, estivo restrinxida polo modo de desenvolvemento. Os xeofilomorfos teñen un número de segmentos variables dentro dunha especie, e, como todos os cempés, sempre teñen un número impar de pares de patas. Neste taxon, o número de segmentos vai de 27 a 191, pero nunca un número par.^[27]

Ordes e familias

Scutigeromorpha

Os Scutigeromorpha son anamórficos, e chegan a ter unha lonxitude de 15 segmentos portadores de patas. Son criaturas frecuentes nas casas, moi rápidas e capaces de resistir caídas a gran velocidade: chegan a velocidades de 15 lonxitudes do seu corpo por segundo cando caen, e sobreviven á caída. Son o único grupo de cempés que conserva os seus ollos compostos orixinais, nos cales teñen un cristalino que é análogo ao dos quelicerados e insectos. Tamén teñen antenas longas e multisegmentadas. A adaptación a un estilo de vida baixo terra fixo que dexenerasen os ollos compostos noutras ordes; esta característica é moi util en análise filoxenética.

O grupo é o único representante actual dos Notostigmomorpha, definidos por teren unha soa abertura do espiráculo na parte posterior de cada placa dorsal. Os grupos máis derivados teñen varias aberturas espiraculares nas súas partes laterais e denomínanse Pleurostigmomorpha. Algúns mesmo teñen varios espiráculos non apareados que se poden encontrar ao longo da liña dorsal media e preto da súa sección posterior de terxitos. Hai tres familias: Psellioididae, Scutigeridae e Scutigerinidae. Os Pselliodidae comprenden só unhas poucas especies do xénero Sphendononema (=Pselliodes), que viven nos neotrópicos e África tropical. Os Scutigerinidae, compostos por tres especies do xénero Scutigerina, están restrinxidos ao sur de África e Madagascar. A maioría dos escutixeromorfos doutras partes do mundo pertencen aos Scutigeridae, que inclúe dúas subfamilias: Scutigerinae e Thereuoneminae.

Lithobiomorpha

Os Lithobiomorpha, que polo seu nome son os cempés de pedra, representan o outro grupo principal de cempés anamórficos; tamén chegan á madurez con 15 segmentos no tronco. Este grupo perdeu os ollos compostos e ás veces non teñen ningún tipo de ollo, pero xeralmente teñen un só ocelo ou grupos de ocelos. Os seus espiráculos están apareados e poden encontrarse lateralmente. Cada segmento portador de patas ten un terxito separado, e estes alternan en lonxitude excepto un par de terxitos longos nos segmentos 7 e 8. Teñen antenas e patas relativamente curtas comparados cos Scutigeromorpha. Comprenden dúas familias: Henicopidae e Lithobiidae.

Craterostigmomorpha

Os Craterostigmomorpha son o clado menos diverso de cempés, xa que constan só de dúas especies actuais, ambas as dúas do xénero Craterostigmus.^[28] A súa distribución xeográfica está restrinxida a Tasmania e Nova Zelandia. Teñen un característico plan corporal; as súas anamorfoses comprenden un só estdio: na primeira muda, crecen desde ter 12 segmentos a ter 15. A súa baixa diversidade e posición intermedia entre os primitivos cempés anamórficos e os Epimorpha derivados fixo que fosen comparados en canto ao tipo de posición evolutiva que ocupan cos ornitorrincos.^[28] Representan os superviventes dun clado outrora moi diverso.

A crianza materna une os Craterostigomomorpha cos Epimorpha no clado Phylactometria. Este trazo crese que está estreitamente ligado á presenza de poros esternais, que segregan líquidos pegañosos ou noxentos, que serven principalmente para repeler os predadores e parasitos. A presenza destes poros no Devonobius do período devoniano permite a súa inclusión neste clado, así como que a súa diverxencia se date en hai 375 millóns de anos (ou máis).^[29]

Scolopendromorpha

Os Scolopendromorpha posúen 21 ou 23 segmentos corporais (agás unha única especie, Scolopendropsis duplicata, que ten 39 ou 43) co mesmo número de pares de patas. As súas antenas teñen 17 segmentos ou máis. Teñen un número fixo de catro ocelos a cada lado na familia Scolopendridae e un ocelo por lado noxénero Mimops (familia Mimopidae), pero outras familias son cegas. A orde comprende as cinco familias seguintes: Cryptopidae, Scolopendridae, Mimopidae, Scolopocryptopidae e Plutoniumidae. Os únicos cempés anfibios coñecidos, Scolopendra cataracta, pertencen a esta orde.^[9][30][31]

Geophilomorpha

Os Geophilomorpha ou cempés do solo teñen 27 segmentos con patas. Son cegos e levan espiráculos en todos os segmentos que portan patas, a diferenza doutros grupos que xeralmente os teñen só nos segmentos 3º, 5º, 8º, 10º, 12º e 14º, cunha "rotura a metade do corpo", acompañada por un cambio na forma dos tagmas, que se produce no paso dun segmento impar a un par. Este grupo coas súas 1.260 especies é o máis diverso e tamén contén os espécimes máis grandes e con máis patas, de 27 ou máis pares de patas. Teñen antenas de 14 segmentos. O grupo inclúe polo menos sete familias, que son: Mecistocephalidae, Geophilidae (incluíndo as anteriores familias Linotaeniidae, Dignathodontidae e Macronicophilidae), Oryidae, Himantariidae, Schendylidae (incluíndo a anterior Ballophilidae), Zelanophilidae e Gonibregmatidae (incluíndo as anteriores Neogeophilidae e Eriphantidae).

Notas

Véxase tamén

Outros artigos

• Miriápodos
• Diplópodos
• O dilema do cempés
• Galería de imaxes de miriápodos de Galicia