Multimedia w Wikimedia Commons Wolemia szlachetna (Wollemia nobilis) – gatunek drzewa nagonasiennego reprezentujący monotypowy rodzaj wolemia (Wollemia) z rodziny araukariowatych (Araucariaceae). Odkryty został w 1994 roku w Parku Narodowym Wollemi w Nowej Południowej Walii. Wcześniej rośliny o podobnych cechach morfologicznych znane były ze skamieniałości pochodzących sprzed wielu dziesiątek milionów lat. W naturze znanych jest tylko kilkadziesiąt dorosłych drzew i w celu ich ochrony dokładna lokalizacja ich występowania utrzymywana jest w tajemnicy. W ciągu kilku lat po odkryciu prowadzono intensywne badania nad biologią i ekologią gatunku, by poprawić szanse jego przetrwania. Po namnożeniu roślin w ogrodach botanicznych wolemia trafiła do obrotu handlowego, gdzie rozpowszechniana jest jako osobliwość botaniczna.
Skamieniałości reprezentujące rośliny o cechach morfologicznych bardzo podobnych do wolemii znajdowane były w Australii, na Nowej Zelandii i na Antarktydzie[4]. Za przodka wolemii uważane są rośliny nazwane Agathis jurassica, których skamieniałości znane są m.in. ze stanowiska paleontologicznego Talbragar. Datowane na ok. 150 milionów lat stanowisko z późnej jury znajduje się zaledwie 100 km od współczesnego stanowiska wolemii[5][6]. Skamieniałości podobnych roślin datowane na 90 milionów lat znaleziono także w stanie Wiktoria[7]. Przypominające wolemię skamieniałości znajdowane były także na stanowiskach datowanych na 116 i 50 milionów lat[8]. Analizy występowania pyłków, identycznych z przypisanymi wcześniej rodzajowi Dilwynites, świadczą o obecności tych roślin 91 milionów lat temu[8][9]. W porastających całą Australię lasach roślin araukariowatych przodkowie wolemii występowali masowo przed 65–34 milionami lat. Później sukcesywnie wraz z ochładzaniem i osuszaniem się klimatu udział pyłków wolemii w analizach palinologicznych malał[4]. Ślady kopalne wolemii zanikły przed około 2 milionami lat[8][10].
Odkrycie współcześnie żyjących okazów wolemii było konsekwencją rozpoczętej w czerwcu 1994 roku eksploracji kanionu (jednego z pół tysiąca podobnych w Parku Narodowym Wollemi) przez kilkuosobową grupę z udziałem Davida Noble'a, pracownika służb parków narodowych i studenta botaniki w Nowej Południowej Walii. Noble wrócił do kanionu 10 września 1994 (według niektórych źródeł w sierpniu[6]) i wówczas dostrzegł nieznane sobie wcześniej drzewa. Wziął fragment pędu do oznaczenia, ale nie mogąc zidentyfikować gatunku poprosił o pomoc botanika i współpracownika ze służby parkowej – Wyna Jonesa[11]. Początkowo botanicy sądzili, że znaleźli jakiś obcy, zawleczony do Australii gatunek[12]. W październiku dotarli do kanionu wspólnie w celu zgromadzenia obszerniejszego materiału zielnikowego, ale nie zdołali zebrać rosnących wysoko na drzewach szyszek żeńskich, po które musieli wrócić helikopterem[11]. Sam Jones przyznał, że badał kanion z helikoptera już 5 lat wcześniej, ale wówczas nie zwrócił uwagi na osobliwe drzewa[7]. Jones wspólnie z botanikami z ogrodu botanicznego w Sydney opisał nowy gatunek i rodzaj drzew w czasopiśmie naukowym Telopea w marcu 1995 roku[13].
Odkrycie wzbudziło wielkie poruszenie w środowisku naukowym botaników[10] i było szeroko komentowane w mediach[14]. Roślina uznana została za żywą skamieniałość i stała się doskonałym przykładem efektu Łazarza[12]. Ponieważ rośliny tego rodzaju znane były ze skamieniałości sprzed dziesiątek milionów lat, odkryciu przypisywano podobną rangę jak hipotetycznemu odkryciu żywych dinozaurów[6]. Dodatkowo niezwykłe w znalezisku było to, że dokonane zostało w kraju o wysokim rozwoju nauki i niedaleko największego miasta Australii – ponad czteromilionowego Sydney. Don Blaxell, pracownik dyrekcji ogrodu botanicznego w Sydney stwierdził, że [to odkrycie] uświadamia nam, że jednak nie wiemy o świecie tak wiele jak nam się wydaje[7].
Po pierwszym spotkaniu z tym gatunkiem i znalezieniu ok. 40 okazów drzew, w kolejnych latach intensywnie poszukiwano w okolicy kolejnych roślin. W ciągu trzech lat eksploracji udało się odnaleźć w tym samym kanionie kolejną grupę[7], a już w XXI wieku co najmniej jeszcze jedną w sąsiedztwie[6]. O odnalezieniu kolejnych roślin w XXI wieku plan ochrony gatunku informuje bardzo ogólnikowo w celu zapewnienia bezpieczeństwa roślinom[8].
Gatunek rośnie w naturze współcześnie w co najmniej trzech, blisko siebie położonych miejscach[6]. Reprezentowany jest przez mniej niż 100 drzew dorosłych oraz około 200–300 siewek i młodych okazów[8]. Ze względu na liczne zagrożenia dla tak nielicznej populacji, które mogłyby nastąpić w przypadku upowszechnienia informacji o miejscu jej występowania – dokładna lokalizacja populacji utrzymywana jest w tajemnicy przez wąskie grono specjalistów[10]. Konsekwencją tego stanu rzeczy, a także kłopotów z wyróżnieniem poszczególnych drzew ze względu na powstawanie okazów odroślowych, są różnice w opisie położenia i liczebności populacji wolemii. Według różnych źródeł stanowiska znajdują się ok. 150 lub 200 km na zachód lub północny-zachód od Sydney w Parku Narodowym Wollemi w Górach Błękitnych[10][6][5]. Drzewa rosną na rzędnej 670–780 m n.p.m. w głębokim na 500–600 m, wąskim i wilgotnym kanionie powstałym w piaskowcach[6][10]. Na jego dnie w pobliżu stanowisk wolemii płynie strumień[15].
W pierwszej grupie wolemii odnalezionej w 1994 roku na powierzchni 5 tys. m2 znajdowały się tylko 23 dorosłe drzewa i 16 okazów młodych. Największy znany dotychczas okaz tego gatunku leżał powalony i miał 40 m długości i pień o obwodzie 3 m. Kolejną grupę liczącą 15[16]–17[6] drzew dorosłych znaleziono w tym samym kanionie ok. 1[6]–2 km[16] w górę strumienia. W końcu trzecia grupa licząca 3 dorosłe okazy znaleziona została na skalnej ścianie na wysokości 40 m w kanionie głębokim na 150 m, znajdującym się w pobliżu wcześniej znanych stanowisk[6].
Wszystkie drzewa rosnące w dwóch liczniejszych grupach nie wykazują żadnego zróżnicowania genetycznego co świadczyć może o ich klonalnym pochodzeniu. Jedynie trzy drzewa rosnące w najmniej licznej grupie najwyraźniej wykazują nieznaczne zróżnicowanie[6]. Efektem rozmnażania generatywnego są rozproszone, nielicznie rosnące młode okazy[16].
Charakterystyczny układ liści na pędzie w 4 rzędach
Osłonięty woskiem pąk szczytowy w okresie spoczynku
Pąk szczytowy w czasie wzrostu
Męskie i żeńskie strobile powstają co roku na końcach bocznych pędów dorosłych drzew. W przypadku roślin uprawianych pierwsze strobile męskie pojawiać się zaczęły na okazach już pięcioletnich, szyszki żeńskie na okazach co najmniej ośmioletnich[8]. Dojrzewają i zaczynają pylenie wiosną tj. w obszarze naturalnego występowania w październiku i listopadzie[16]. Kwiaty są wiatropylne[12]. Zapłodnienie następuje ok. rok po zapyleniu[8]. Szyszki dojrzewają po ok. 16–19 miesiącach tj. późnym latem lub już jesienią. Spośród powstających nasion, ok. 10% jest żywych, z czego 25% pada ofiarą zwierząt (żywią się nimi rozelle królewskie, myszy i szczury śniade). Nasiona niemal pozbawione skrzydełka mogą być roznoszone przez wiatr, bowiem szyszki rozpadają się na drzewie, a masa nasion jest bardzo niewielka. Nasiona mogą być także przenoszone przez wody strumienia (w każdym razie zaobserwowano, że część z nich do niego wpada). Kiełkowanie następuje po około 4–6 miesiącach i w pierwszym roku siewki osiągają 5–25 cm wysokości. Dwa liścienie utrzymują się przez ok. 18 miesięcy. W drugim roku rośliny przyrastają na wysokość o ok. 0,5 m, a w trzecim o ok. 0,25–0,35 m. Trzyletnia wolemia osiąga 0,8–1,2 m wysokości i posiada 60–77 gałęzi bocznych. W kolejnych latach drzewa rosną powoli[16]. Słoje roczne mają przeciętną szerokość 2 mm[8]. Wiek największego, martwego już pnia obliczono na podstawie zliczenia słojów na 400 lat[8], choć ze względu na odroślowy typ wzrostu niektóre źródła szacują wiek drzew na 500 do 1000 lat[12]. Zważywszy na zdolność do klonalnego wzrostu i brak różnic genetycznych między dwiema grupami drzew oddalonymi o co najmniej 1 kilometr – drzewa należeć mogą do osobnika jeszcze starszego[7].
Nie odnaleziono młodych siewek w odległości większej niż 50 m od pni dorosłych roślin. W warunkach naturalnych rozwija się bardzo ograniczona liczba młodych roślin i panuje wśród nich wysoka śmiertelność. Za przyczynę tego stanu rzeczy uważa się konkurencję, zarówno między- jak i wewnątrzgatunkową, zasypywanie młodych roślin przez opad liści i innych szczątków organicznych, niedostatek światła, niesprzyjające warunki glebowe, brak partnera grzybowego do mikoryzy i oddziaływanie patogenów[16].
Gatunek Wollemia nobilis reprezentuje współcześnie monotypowy rodzaj Wollemia W.G. Jones, K.D. Hill et J.M. Allen, Telopea 6: 173. 13 Dec 1995[20]. Jest on jednym z trzech rodzajów zaliczanych do rodziny araukariowatych (Araucariaceae). Relacje filogenetyczne między rodzajami nie są pewne, choć jasne jest, że wszystkie trzy są monofiletyczne. Różni autorzy uważają, że wolemia jest najstarszym kladem w obrębie rodziny, według innych jest siostrzana dla rodzaju agatis (Agathis). Na bliższe pokrewieństwo z rodzajem agatis wskazują analizy genów DNA chloroplastowego i rRNA, także budowa skrzydełka wokół nasiona i usytuowanie nasiona na łusce. Z kolei anatomia liści, morfologia kutykuli i budowa szyszki nasiennej nawiązuje bardziej do araukarii. Szereg cech diagnostycznych jest poza tym unikatowa dla wolemii – w szczególności architektura roślin i ektendomikoryza[8].
Nazwa naukowa nadana przez botaników, którzy jako pierwsi opisali gatunek, składa się z określenia rodzajowego – Wollemia oraz nazwy gatunkowej nobilis utworzonej zgodnie z zasadami nomenklatury botanicznej w formie przymiotnika łacińskiego od nazwiska odkrywcy – Davida Noble'a[7]. Znamienne jest głębsze znaczenie tych słów. Nazwa rodzajowa pochodzi od nazwy parku narodowego, w którym znaleziono gatunek. Nazwa ta jest aborygeńskim słowem „wollemi” oznaczającym rozglądaj się wokół, miej oczy szeroko otwarte, uważaj[21]. Z kolei przymiotnik utworzony od nazwiska odkrywcy oznacza w łacinie znakomity, szlachetny, wspaniały, imponujący[7][22]. Nazwa polska rodzaju w publikacjach słownikowych[14] zapisywana jest jako „wolemia”, choć spotyka się także zapis „wollemia”[23]. Nazwa gatunkowa nawiązuje do jej dodatkowego znaczenia, które bywa podkreślane także w źródłach anglojęzycznych[7][9].
Wolemia rośnie w wilgotnym lesie strefy umiarkowanej oraz w strefie przenikania się lasu wilgotnego i luźnych lasów z eukaliptusami. Lasy te porastają półki skalne i szczeliny wysokich ścian zbudowanych z piaskowców. Drzewostan współtworzą takie gatunki jak Ceratopetalum apetalum (radziliszkowate), Doryphora sassafras (oboczkowate) i Syzygium smithii (mirtowate). Podszyt i runo tworzą liczne paprocie m.in. z rzędu olbrzymkowców diksonia antarktyczna i Cyathea australis, poza tym Sticherus flabellatus (glejcheniowate), Blechnum cartilagineum (podrzeniowate), Todea barbara (długoszowate). Rosną tu także Lepidosperma urophorum (ciborowate), Pandorea pandorana (bignoniowate), Morinda jasminoides (marzanowate) i Parsonsia straminea (toinowate). Wolemii towarzyszą też w wyższych partiach zboczy kanionów eukaliptusy z gatunków Eucalyptus piperita i E. punctata oraz krzewy Leptospermum trinervum (mirtowate) i Persoonia linearis (srebrnikowate)[8].
Płytkie gleby na stanowiskach wolemii są pochodzenia aluwialnego, powstają z piaskowców z dużym udziałem materii organicznej i niewielkim łupków ilastych. W wielu miejscach korzenie wolemii rosną na nagich skałach sięgając do szczelin dziesiątki metrów od pni[8]. Gleby są silnie zakwaszone (często o pH w przedziale 3–4), są niezbyt żyzne, cechują się wysoką zawartością glinu, siarczanów i żelaza. Miejscami gleba jest silnie zasolona[8].
Warunki klimatyczne są typowe dla niższych wysokości Gór Błękitnych. Najwyższe temperatury letnie (od listopada do lutego) osiągają zwykle 30 °C. Zimą tj. od czerwca do sierpnia temperatury spadają poniżej 15 °C, sięgając do ok. 0 °C[8]. Maksymalne i minimalne temperatury odnotowane na stanowisku wynoszą odpowiednio 45 °C i -5 °C[9].
Ze względu na warunki występowania wolemii jest ona narażona na okresowe pożary oraz zniszczenie przez erodujące i spadające do kanionu skały. W takich przypadkach kluczową rolę pełni zdolność do odtwarzania pędów z korzeni i nasady pni[8][17]. Gatunek jest bardzo wrażliwy na infekcje patogenów grzybowych takich jak Phytophthora cinnamomi i Botyosphaeria sp., które w doświadczeniach powodowały szybką śmierć porażonych roślin. Z kolei stwierdzono pewną odporność wolemii na grzyby z rodzajów Rhizoctonia i Fusarium[24].
Ze względu na rzadkość występowania gatunku i jego nikłe zasoby, szczegółowa lokalizacja naturalnych stanowisk utrzymywana jest w tajemnicy przez wąskie grono ekspertów. Mimo to wiadomo, że już doszło do nieautoryzowanych penetracji stanowiska tego gatunku[7]. Zagrożenia związane z odwiedzinami polegają na osłabieniu populacji poprzez nielegalny zbiór nasion[7], zawleczeniu śmiertelnego dla roślin australijskich lęgniowca Phytophthora cinnamomi lub innych organizmów inwazyjnych, zmianie struktury gleby (jej ubiciu), zadeptywaniu siewek i młodych odrostów, zaprószeniu ognia. Dodatkowo do najważniejszych zagrożeń zalicza się zmianę klimatu. W grupie drzew odkrytych jako pierwsze stwierdzono już na kilku okazach zamieranie listowia spowodowane infekcją P. cinnamomi[8].
Wolemia w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN uznana jest za gatunek krytycznie zagrożony[15]. Objęta jest ochroną prawną na mocy ustawy federalnej Environment Protection and Biodiversity Conservation Act z 1999 roku oraz w związku z umieszczeniem jej w załączniku prowincjalnej ustawy Threatened Species Conservation Act z 1995 roku. Skutkiem ochrony prawnej jest obowiązek[8]:
W 2006 roku opracowano odrębny plan ochrony (odnowy) dla wolemii. Dla zachowania gatunku i jego siedliska podjęto szereg działań ochronnych[8]:
Roślina polecana jest do uprawiania jako osobliwość botaniczna i oryginalna roślina ozdobna. Sadzona może być w parkach i dużych ogrodach oraz jako roślina pojemnikowa na tarasach i w widnych pomieszczeniach[9]. Promocja wolemii jako rośliny kolekcjonerskiej realizowana jest jako jedno z działań zabezpieczających zasoby gatunku, przy okazji dostarczających funduszy na jego ochronę czynną[8][9]. Handel wolemią jest licencjonowany[9], każda roślina znajdująca się w ofercie handlowej opatrzona jest certyfikatem i indywidualnym numerem[17]. Ze względu na unikatowy charakter gatunku, jest on często obecny w mediach, co zostało wykorzystane komercyjnie. Pierwsze okazy trafiły na licytacje, gdzie osiągały ogromne ceny[7]. Młode rośliny pojawiły się w ofercie rynkowej najpierw w Australii, a w 2006 roku w różnych krajach świata (do tego roku w samej Australii sprzedano 50 tysięcy młodych drzewek)[25]. W miarę rozpowszechniania młodych roślin i zaspakajania potrzeb uprawy gatunku w kolekcjach, powstają plany zaspokojenia spodziewanego zapotrzebowania na wyroby z drewna wolemii i dlatego planuje się uprawę plantacyjną tego gatunku[26].
Gatunek namnażany i sadzony był początkowo w celu poznania jego biologii i ekologii oraz ochrony jego wątłych zasobów w naturze. Z czasem powodzenie w uprawie oraz ogromne zainteresowanie tą rośliną postanowiono wykorzystać dla znacznego zwielokrotnienia jej zasobów i uzyskania środków przeznaczanych na ochronę wolemii i innych gatunków zagrożonych w Nowej Południowej Walii[8]. Roślina uprawiana jest w gruncie w obszarach o ciepłym klimacie umiarkowanym, dobrze rośnie też w widnych pomieszczeniach jako roślina pojemnikowa. Może być także utrzymywana w pojemnikach na tarasach i w małych ogrodach. Ze względu na osiągane rozmiary nie jest zalecana do sadzenia w niewielkich ogródkach w gruncie[9].
Wolemia szlachetna (Wollemia nobilis) – gatunek drzewa nagonasiennego reprezentujący monotypowy rodzaj wolemia (Wollemia) z rodziny araukariowatych (Araucariaceae). Odkryty został w 1994 roku w Parku Narodowym Wollemi w Nowej Południowej Walii. Wcześniej rośliny o podobnych cechach morfologicznych znane były ze skamieniałości pochodzących sprzed wielu dziesiątek milionów lat. W naturze znanych jest tylko kilkadziesiąt dorosłych drzew i w celu ich ochrony dokładna lokalizacja ich występowania utrzymywana jest w tajemnicy. W ciągu kilku lat po odkryciu prowadzono intensywne badania nad biologią i ekologią gatunku, by poprawić szanse jego przetrwania. Po namnożeniu roślin w ogrodach botanicznych wolemia trafiła do obrotu handlowego, gdzie rozpowszechniana jest jako osobliwość botaniczna.
.jpg)
