Nisäkkäät

सस्तन प्राणी

ज्या प्राण्याला स्तन आहे तो सस्तन प्राणी होय.

उष्ण रक्ताचे, पाठीचा कणा असलेले, शरीरावर स्वेद (घाम) व दुग्ध (दूध) ग्रंथी (स्तन) असणारे प्राणी.

हे प्राणी जन्मल्यानंतर काही दिवस त्यांचे पोषण आईच्या दुधावर होते.

उदा. माणूस, मांजर, वटवाघूळ

प्रकार

1. कीटाद (Insectivora) हे किडे खाणारे पशू आहेत. यांना पाच बोटे असतात आणि तोंड लांबट असते. उदा. चिचुंदरी
2. निपतत्री (Dermoptera) यांना पंख असतात, त्यात सांगाडा नसतो, पंख केवळ खाली उतरण्याच्या उपयोगी पडतात. उदा. पंखवाले लेमूर
3. उत्पतत्री (Chiroptera) यांना पंख असतात, त्यात हाडाचा सांगाडा असतो, ते वर उडण्याच्या उपयोगी पडतात पण यांना पिसे नसतात. उदा. वटवाघुळे
4. प्रकृष्ट (Primates) यांचा मेंदू प्रकर्ष पावलेला असतो. यांना मूठ आणि चिमूट वळता येते. यातील प्राण्यांना पशूत्तम आणि जीवोत्तम असेही म्हणतात. उदा. माणूस
5. अदंत (Edentata) यांना दात नसतात किंवा असले तरी ते कुरतडण्याच्या कामी येत नाहीत. उदा. पॅंगोलिन
6. कृंतक (Rodentia) यांचे दात कुरतडण्याच्या कामी उपयोगी असतात. उदा. उंदीर
7. मांसाहारी (Carnivora) यांना मांस खाण्यासाठी सुळे व दाढा असतात. उदा. मांजर
8. तिमी (Cetacea) शाकाहारी, जलचर पशू, यांना तुरळक केस असतात. उदा. देवमासा
9. रिमी (Sirenia) हे सुद्धा शाकाहारी जलचर पशू आहेत, यांना केस नसतात.
10. सीलार (Pinnipedea) सील आणि वल्लर प्राणी या श्रेणीत आहेत.
11. शुंडावंत (Proboscidea) या प्राण्यांना सोंड असते. उदा. हत्ती
12. अयुग्मखुरी (Perissodactyla) यांच्या पायांना विषमसंख्य खूर असतात. उदा. घोडा
13. युग्मखुरी (Artiodactyla) यांच्या पायांना समसंख्य खूर असतात. उदा. गाय

सस्तन प्राण्यांमध्ये मांसाहारी, कीटाहारी, शाकाहारी, कुरतडणारे (कृंतक) प्राणी असे विविध प्राणी आहेत.

मांसाहारी प्राण्यातील कुळे

• सिंहाद्य (Felidae) यात सिंह, वाघ, बिबट्या, हिमबिबट्या, ढगाळ बिबट्या, चित्ता, जॅग्वार आदी विविध पशू आहेत.
• ऊदाद्य (Viverridae) यात मोठे, मध्यम व लहान ऊदमांजर यांचा समावेश आहे.
• नकुलाद्य (Herpestidae) यात मुंगूस प्राण्याचा समावेष आहे.
• तृक्षाद्य (Hyanidae) तृक्षाद्य कुळात तरस आहे.
• श्वानाद्य (Canidae) कोल्हा, खोकड, लांडगा, डिंगो, रान कुत्रा आदींचे कुळ श्वानाद्य आहे.
• ऋक्षाद्य (Ursidae) हे पिंगल, ध्रुवीय, मोठे, काळे, झिपरे वगैरे अस्वलांचे कुळ आहे.
• पंडाद्य (Alliluridae) लाल पांडा पंडाद्य कुळातील आहे.
• महापंडाद्य (Ailuropodidae) मोठा पांडा महापंडाद्य कुळातील आहे.
• मिंकाद्य (Mustelidae) वीझेल, एरमाईन मार्टेन वगैरे प्राणी मिंकाद्य कुळातील आहेत.
• राकूनाद्य (Procyonidae) रॅकून, पाणमांजर वगैरे राकूनाद्य प्राणी आहेत.

कीटाहारी प्राण्यातील कुळे

• तरुचुंदराद्य (Tupaidae) खारचिचुंदर, तरुचिचुंदर (Tree Shrew) हे प्राणी या कुळातील आहेत.
• चुंदराद्य (Soricidae) हे कुळ चिचुंदरीचे आहे.
• मोल्लाद्य (Talpidae) मोल्ल (Shortailed mole) प्राणी मोल्लाद्य कुळातील आहे.
• शूकरकाद्य (Erinacidae) कुंपणडुक्कर (Hedgehog) या प्राण्याचे कुळ शूकरकाद्य आहे.

शाकाहारी प्राण्यातील कुळे

• हयाद्य (Equidae) हयाद्य हे घोडा, गाढव, खेचर, झेब्रा या प्राण्यांचे कुळ आहे.
• खड्गाद्य (Rhinoceridae) खड्गाद्य कुळात गेंडा आहे.
• तापीराद्य (Tapiridae) विविध तापीर या कुळात आहेत.
• गवयाद्य (Bovidae) रानगवा, याक, पाणम्हैस, कस्तूरी चमर, औरोख, बकरी, मार्खोर, ताहर, काईल, भराल, नयान, काळवीट, चिंकारा, नीलगाय, चौशिंगा, शाखाशिंग, टाकिन, सेरो, शामाय असे विविध प्राणी या कुळातील आहेत.
• सारंगाद्य (Cervidae) सांबर, चितळ, कस्तुरी मृग, बाराशिंगा, भेकर, रेनडियर, मूस, काश्मिरी हंगूल, भुंकरे सारंग, पारा हरीण (Hogdeer) हे प्राणी सारंगाद्य कुळातील आहेत.
• उष्ट्राद्य (Camelidae) उंट, लामा, अल्पाका हे उष्ट्राद्य कुळातील आहेत.
• जिराफाद्य (Giraffidae) जिराफ, ओकापी जिराफाद्य कुळातील सदस्य आहेत.
• हयानूपाद्य (Hippopotamidae) पाणघोडा हयानूपाद्य कुळातील आहे.
• वराहाद्य (Suidae) रानडुक्कर वराहाद्य कुळातील आहे.

कृंतक प्राण्यातील कुळे

• शशाद्य (Leporidae) शश (Hare) आणि शशक (Rabbit) असे दोन्ही प्रकारचे ससे शशाद्य कुळातील सदस्य आहेत.
• मूषकाद्य (Muridae) उंदीर, घूस हे प्राणी मूषकाद्य कुळातील आहेत.
• कीचघूषाद्य (Rhizomyidae) छोटी आणि मोठी बांबू घूस कीचघूषाद्य कुळातील आहे.
• शायिकाद्य (Sciuridae) शायिकाद्य कुळात विविध खारी आणि मार्मोत प्राणी आहेत.
• शशुंदराद्य (Ochotonidae) शशुंदराद्य कुळ शशुंदर (Mousehare) प्राण्यांचे कुळ आहे.
• शलींदराद्य (Hystricidae) सायाळ प्राणी या कुळाचे सदस्य आहेत.
• बीव्हराद्य (Castoridae) बीव्हर प्राणी या कुळाचे सदस्य आहेत.
• चिंचिलाद्य (Chinchillidae) चिंचिल्ला प्राणी या कुळाचे सदस्य आहेत.
• मंदमूषकाद्य (Muscardinidae) झोपाळू उंदीर (Dormouse) प्राणी या कुळाचे सदस्य आहेत.