La espelta o trigu espelta (Triticum spelta), tamién conocida como escaña mayor o escanda mayor, ye una especie de cebera del xéneru Triticum (trigu). Ye una planta hexaploide, al tener seis xuegos de 6 cromosomes. Ye una cebera afecha a climes duros, húmedos y fríos.
La espelta provien de la escanda montesa (Triticum dicoccoides Kór.): híbridu natural ente Triticum boeoticum Boiss y, posiblemente, Aegilops speltoides Tausch, presentes nel próximu Oriente y documentáu dende fai siete milenios — en xacimientos arqueolóxicos d'Iraq, Israel y Turquía (Harlan, 1976). La so estensión pol Mediterraneu foi rápida y na Península Ibérica foi esplotada dende los mesmos entamos de l'agricultura, fai unos cinco milenios (Hopf, 1987).
Dende la Edá Media cultivase n'Asturies (España), Suiza, Tirol (Austria) y el sur d'Alemaña. La famosa abadesa Hildegarda de Bingen escribe sobre la espelta nel so llibru Liber simplicis Medicinae: «La espelta ye'l meyor granu. Ye nutritivu y meyor toleráu que cualesquier otru granu. La espelta aprove a quien la come de tolos nutrientes pa tener una óptima salú y apurre una mente feliz. Nun importa cómo se tome, yá sía como pan o n'otra manera, porque ye bona y bono de dixerir».[cita [ensin referencies]
La collecha por hectárea ye inferior a la del trigu y el procesamientu ye más difícil, pero la espelta soporta un clima más axatáu y ye más resistente contra enfermedaes. Aun así nel sieglu XX menguó'l cultivu, porque traxo un baxu rendimientu. Nel sur d'Alemaña collecha parte de la producción de espelta en forma cruda pa depués turrarla. Usar pa la preparación de panes, cerveces, vodques, potaxes y albóndigues vexetarianes.
Esisten numberoses variedaes de espelta.[1][2]
Nel últimu tiempu, la espelta ta xenerando enforma interés, ente otres razones, porque en delles práutiques de la llamada medicina alternativa propúnxose'l so consumu pal tratamientu de distintos problemes de salú.[3]
Delles persones que son alérxiques al trigu pregunten si pueden comer alimentos que contienen espelta, pero ésta ye tan similar al trigu que nun puede ser encamentada pa persones con alerxa al trigu.[1] Al contener tamién gluten, de nenguna manera ye apta pa celíacos.[1] Toles variedaes de trigu resulten tóxiques pa les persones con trestornos rellacionaos col gluten y nun pueden ser consumíes.[4][5]
Polo xeneral, el valor nutritivu de la espelta ye bien similar al del trigu común, pero contién mayores niveles de riboflavina y niacina qu'este:[1]
Sustanza Cantidá Caloríes 126,00 Proteína 5,04 g Carbohidratos 26,46 g Fibra 2,52 g Otros carbohidratos 23,94 g Grasa total 1,26 g Grases monoinsaturadas 0,28 g Grases poliinsaturadas 0.98 g Grases enchíes 0 g Agua 4,32 g Vitamina B1 0,25 mg Vitamina B2 0,87 mg Vitamina B3 3,20 mg Calciu 0 mg Cobre 0,23 mg Fierro 1,36 mg Potasiu 145,53 mg Manganesu 0,83 mg Cinc 1,29 mgLa espelta o trigu espelta (Triticum spelta), tamién conocida como escaña mayor o escanda mayor, ye una especie de cebera del xéneru Triticum (trigu). Ye una planta hexaploide, al tener seis xuegos de 6 cromosomes. Ye una cebera afecha a climes duros, húmedos y fríos.
La espelta provien de la escanda montesa (Triticum dicoccoides Kór.): híbridu natural ente Triticum boeoticum Boiss y, posiblemente, Aegilops speltoides Tausch, presentes nel próximu Oriente y documentáu dende fai siete milenios — en xacimientos arqueolóxicos d'Iraq, Israel y Turquía (Harlan, 1976). La so estensión pol Mediterraneu foi rápida y na Península Ibérica foi esplotada dende los mesmos entamos de l'agricultura, fai unos cinco milenios (Hopf, 1987).
Dende la Edá Media cultivase n'Asturies (España), Suiza, Tirol (Austria) y el sur d'Alemaña. La famosa abadesa Hildegarda de Bingen escribe sobre la espelta nel so llibru Liber simplicis Medicinae: «La espelta ye'l meyor granu. Ye nutritivu y meyor toleráu que cualesquier otru granu. La espelta aprove a quien la come de tolos nutrientes pa tener una óptima salú y apurre una mente feliz. Nun importa cómo se tome, yá sía como pan o n'otra manera, porque ye bona y bono de dixerir».[cita [ensin referencies]
La collecha por hectárea ye inferior a la del trigu y el procesamientu ye más difícil, pero la espelta soporta un clima más axatáu y ye más resistente contra enfermedaes. Aun así nel sieglu XX menguó'l cultivu, porque traxo un baxu rendimientu. Nel sur d'Alemaña collecha parte de la producción de espelta en forma cruda pa depués turrarla. Usar pa la preparación de panes, cerveces, vodques, potaxes y albóndigues vexetarianes.
Esisten numberoses variedaes de espelta.
Nel últimu tiempu, la espelta ta xenerando enforma interés, ente otres razones, porque en delles práutiques de la llamada medicina alternativa propúnxose'l so consumu pal tratamientu de distintos problemes de salú.
Delles persones que son alérxiques al trigu pregunten si pueden comer alimentos que contienen espelta, pero ésta ye tan similar al trigu que nun puede ser encamentada pa persones con alerxa al trigu. Al contener tamién gluten, de nenguna manera ye apta pa celíacos. Toles variedaes de trigu resulten tóxiques pa les persones con trestornos rellacionaos col gluten y nun pueden ser consumíes.
Ar yell (Triticum spelta) a zo ur spesad gwinizh, bet a-bouez adalek oadvezh an arem betek ar Grennamzer. Hiziv an deiz e vez gounezet c'hoazh e-kreiz Europa da skouer. Gwelet e vez gant reoù 'zo evel un isspesad eus ar gwinizh (Triticum aestivum).
Ur spesad hekzaploïd eo ha diskouezet eo bet gant ar genetik eo un hiron eus ur spesad ed all hag ar geot Aegilops tauschii. Er Reter Nesañ eo c'hoarvezet ar paradur-mañ moarvat rak tu-se e kresk Aegilops tauschii. C'hoarvezout a reas an dra-se kent donedigezh war-wel gwinizh boutin, war-dro 8000 bloaz'zo.
Boud produet a c'hell dre ur paradur etre Triticum dicoccon ha gwinizh boutin met goude paradur ar gwinizh tetraploid gant Aegilops cylindrica. Dre ar seurt paradur-se e oa bet krouet en Europa rak kalz diwezhatoc'h e teu war-wel er c'hevandir-se eget en Azia. Harpañ a ra enklaskadennoù genel nevez ar vartezadenn-mañ [1] met n'eo ket skler c'hoazh hag en-deus ar yell daou orin pe unan nemetañ [2][3]
Diskouez a ra an arkeologiezh e oa yell e Treuzkaokazia er pempvet milvad kent Jezuz-Krist Dija met en Europa eo e oa boutinañ[4] Kavet e oa bet restachoù a yell e lec'hiennoù eus nevezoadvezh ar maen (2500 - 1700 kt J-K) e Kreiz-Europa[5][6] E-pad prantad an arem en em skrignas e-barzh an holl gevandir hag e-pad prantad an houarn e oa an ed pouezusañ e su bro Alamagn hag e Preden [7]
E-pad ar Grennamzer e veze gounezet e Suis, Tirol ha su Alamagn. Enbarzhiet e voe en Amerika er bloavezhioù 1890 met erlec'hiet e voe e-pad ar XXvet kantved gant ar gwinizh. Implijet eo gant al labour-douar bevoniel, avat, rak n'en-deus ezhomm eus kalz temz.
Ar yell (Triticum spelta) a zo ur spesad gwinizh, bet a-bouez adalek oadvezh an arem betek ar Grennamzer. Hiziv an deiz e vez gounezet c'hoazh e-kreiz Europa da skouer. Gwelet e vez gant reoù 'zo evel un isspesad eus ar gwinizh (Triticum aestivum).
L'espelta o espelta gran (Triticum aestivum subp.spelta) és considerada com una subespècie de blat (Triticum aestivium) o bé es considera una espècie separada però del mateix gènere, Triticum, que el blat, anomenat científicament Triticum spelta.
És una espècie hexaploide amb 42 cromosomes. És considerada un híbrid del Triticum dicoccoides i del Triticum boeoticum que es va originar a l'orient mitjà, on va ser cultivada almenys fa 3000 anys. Fins a l'edat mitjana es cultivava a Asturies, Suïssa, el Tirol, i Alemanya.
L'espelta i l'espelta petita (T. monococcum), van ser les primeres espècies domesticades de cereals. El seu conreu és molt antic, però va caure pràcticament en desús i només es va conservar en llocs de clima o terres poc adequades pel blat normal com a certes zones del centre d'Europa. Té un rendiment per hectàrea menor que el blat.
És una planta molt resistent al fred i a les malalties que no ha experimentat les alteracions genètiques de les plantes conreades intensivament.
L'espelta conté:
El seu consum origina menys al·lèrgies que el blat[cal citació] però com que també té gluten no és apte per als celíacs.
Darrerament s'ha incrementat el consum de l'espelta de la mà de les botigues de dietètica i vegetarianes. Hi ha moviments gastronòmics que afirmen que menjar aquest tipus de cereals és millor per la salut humana que consumir els blats corrents.[1]
L'espelta o espelta gran (Triticum aestivum subp.spelta) és considerada com una subespècie de blat (Triticum aestivium) o bé es considera una espècie separada però del mateix gènere, Triticum, que el blat, anomenat científicament Triticum spelta.
Špalda (latinsky Triticum spelta, zastarale samopše[1]) je druh rozpadavé pšenice. Byla pěstována v Evropě již před 8000 lety, pěstovali ji Egypťané, Keltové i Germáni. Později ustoupila šlechtěné pšenici, která vykazovala vyšší výnosy.
V současnosti je špalda považována za zdravější alternativu šlechtěné pšenice, s vyšším podílem minerálních látek a bílkovin. Vzhledem ke své minimální reakci na hnojení umělými hnojivy, značné odolnosti proti škůdcům, chorobám a nepřízni počasí je vhodnou a často využívanou plodinou v ekologickém (organickém) zemědělství. Známé je např. jídlo tzv. špaldoto, připravené podobně jako rizoto. Ze špaldy se také vyrábí kávovina jako náhražka kávy. Ve Švýcarsku se používá jako sladová přísada (pivo Dinkel Einsiedler bier).
Sv. Hildegarda z Bingenu údajně jednou řekla: „Kdyby už člověk nemohl nic jíst a nic mu nepomáhalo, špalda jej postaví na nohy.“[2] Moderní medicína špaldě připisuje pozitivní účinky na stimulaci imunitního systému.[zdroj?] Zároveň je špalda lehce stravitelná a má mnohem nižší toxicitu pro alergické jedince. Proto ji mohou lidé s alergií na pšenici použít jako náhradu pšenice. Nesmíme ovšem zaměnit alergii na pšenici s celiakií. Špalda není bezlepková, není tedy vhodná pro bezlepkovou dietu.[2]
Ze špaldy se praží špaldová káva, která je bez kofeinu a svou jemnou chutí a vůní uspokojí i náročné gurmány.[2] Jsou využívána i zelená zrna zvaná grünkern, jejichž speciální přípravou se získává tzv. zelený kaviár. Z této rostliny lze zužitkovat i „odpad“.[2] Slupky (pluchy) z jejího obilného zrna jsou totiž využívány jako plnidlo do polštářů nebo slamníků. Pluchy jsou lehké a přizpůsobí se tvaru těla. Také špaldovou slámu můžeme využít k výrobě došků – původní střešní krytiny.[2]
Obrázky, zvuky či videa k tématu pšenice špalda ve Wikimedia Commons
Špalda (latinsky Triticum spelta, zastarale samopše) je druh rozpadavé pšenice. Byla pěstována v Evropě již před 8000 lety, pěstovali ji Egypťané, Keltové i Germáni. Později ustoupila šlechtěné pšenici, která vykazovala vyšší výnosy.
V současnosti je špalda považována za zdravější alternativu šlechtěné pšenice, s vyšším podílem minerálních látek a bílkovin. Vzhledem ke své minimální reakci na hnojení umělými hnojivy, značné odolnosti proti škůdcům, chorobám a nepřízni počasí je vhodnou a často využívanou plodinou v ekologickém (organickém) zemědělství. Známé je např. jídlo tzv. špaldoto, připravené podobně jako rizoto. Ze špaldy se také vyrábí kávovina jako náhražka kávy. Ve Švýcarsku se používá jako sladová přísada (pivo Dinkel Einsiedler bier).
Spelt (Triticum spelta) er en af de ældgamle sorter af hvede. Man anser den i dag for at være en hybrid mellem urhvedesorterne Emmer og Enkorn. Den kendes fra mellemøstlige landbrugskulturer i det 2. årtusinde f.Kr., og den har været dyrket lige siden. Ved overgangen til det intensive landbrug blev spelt dog fravalgt, da udbyttet i kilogram kerner pr. hektar var mindre end hos nogle af de højtydende hvedetyper.
Produkter med spelt har dog i de seneste år vundet stor popularitet, hvorfor typen atter indgår i landbrugsproduktionen. Dog stadig i mindre målestok i forhold til andre hvedetyper. Spelt udmærker sig ved at have en anden glutensammensætning end de højtydende hvedetyper.
Visse steder i Bayern og Schweiz fortsatte man dog med at dyrke spelt, og derfor var der materiale til rådighed, da der blev efterspørgsel.
Af speltkerner fremstilles:
Spelt (Triticum spelta) er en af de ældgamle sorter af hvede. Man anser den i dag for at være en hybrid mellem urhvedesorterne Emmer og Enkorn. Den kendes fra mellemøstlige landbrugskulturer i det 2. årtusinde f.Kr., og den har været dyrket lige siden. Ved overgangen til det intensive landbrug blev spelt dog fravalgt, da udbyttet i kilogram kerner pr. hektar var mindre end hos nogle af de højtydende hvedetyper.
Dr Dinkl (Triticum aestivum subsp. spelta), isch a Gwächs en dr Familie vo de Süßgräser (Poaceae) der Gattung Triticum L. Dr Dinkl hoißd au Schwobakorn, weil r öfdr bei de Schwoba aabaud wurd.[1] En dr Schwiz hoisd r au Chorn, Fäse odr Spälz.[2]
Dr Nama Dinkl kommd vom althochdeitscha thinkil (9. Jh.).[3] A andrr Nama, Spelz, gohd auf a Oigaschafd zruck, mo ma ned mog, s Korn gohd schleachd vo dr Hüll, em Schbelz.[4]
Ortsnama wia Dinkelsbühl, Dinkelhausen, Dinggelscherba odr Berg wia dr Dinkelberg, ond Familienama wia Dinkelacker zoigad d Bedeidong vom Dinkl.[5]
Dr Dinkl isch a spontane Einkreuzung vo ama Wildgras, em Aegilops squarroasa, en da Emmer.[6]
Dinkl am Halm
Dinkl mid ond ohne Spelz
Dinklkörnr
Dinklbrod
Seela aus Dinkl
Dr Urdinkl war z wenig standfeschd ond d Erträg z kloi, so isch dr Urdinkl mid Woiza kreuzd worra.[2] Oberkulmer Rotkorn ond Schwobakorn send echde Dinkelsorten. S Franckenkorn isch a Kreizong.
En dr deidscha Landwirdschafd send blos Wendrsorda zuaglassa. [7] D Zualassong isch d Voraussedsong fir da gwerblicha Aabau.
D genetisch Urschbrenglehoid isch beim Dinkl a Thema, weil d Oigaschafda vom Dinkl, wia Vrdräglichkeid fir d Leid, da Ausschlag drfir isch.[8]
Drneba isch em Dinklmehl ofd au Woizamehl dren[9], mo billigr ond oifachr z bearboida isch.
A lenks Rauweizen (Triticum turgidum)
B drneba Hartweizen (**Triticum durum)
C ond Polnischer Weizen (Triticum polonicum) (zwoimol)
D rechds Dinkel (Triticum spelta)
Dr Dinkl isch scho en dr Frühbronzezeit (ab 1700 v.Chr.) en dr Schwiz nochgwiesa worra.[2]
Dr Dinkl kaa au auf Böda wachsa, mo arg karg sen ond emma rauha Klima liegad.[2]
Wega de lange Halm daugd dr Dinkl ned bsondrs fir a maschinelle Landwirdschafd.
Wann dr Dinkl ooreif gernded wurd, weil r nemme reif werda däd wegem Weddr, odr weil ma Greakern macha will, muaß ma n darra. Dodrfir hods freihr extra Greakerndarre gea.
Dr Dinkl isch wia jedes Mehl z vrwenda.[10]
Greakern isch ooreif gerndedr Dinkl ond r muaß drockned werra. S ooreif ernda hod au da Grond emma rauha Klima, mo fir s reifa ned ausroichd.
Zwar kenn ma da Dinkl scho lang, abr d Hildegard von Bingen hod en ned bsondrs empfohla.[11]
Dr Dinkl kaa au Allergia auslösa, r isch ned ohne Gluten.[12]
Fettgehalt 2,4 g, Kohlenhydrate 70 g, Gesättigte Fettsäuren 0,4 g, Mehrfach ungesättigte Fettsäuren 1,3 g, Fettgehalt ungesättigte Fettsäuren 0,4 g, Ballaststoff 11 g, Zucker 7 g, Protein 15 g ond 0 mg Cholesterin.
Em Dinkl send dren: Natrium 8 mg, Kalium 388 mg, Vitamin A 10 IU, Vitamin C 0 mg, Kalzium 27 mg, Eisen 4,4 mg, Vitamin B6 0,2 mg, Vitamin B12 0 µg, Magnesium 136 mg.[12]
Dr Dinkl (Triticum aestivum subsp. spelta), isch a Gwächs en dr Familie vo de Süßgräser (Poaceae) der Gattung Triticum L. Dr Dinkl hoißd au Schwobakorn, weil r öfdr bei de Schwoba aabaud wurd. En dr Schwiz hoisd r au Chorn, Fäse odr Spälz.
Dinkelweite, dinkel of spelt (Latien: Triticum spelta) is n eenjaorige plaante uut de grezefamilie (Poaceae) uut t geslacht weite (Tricitum). t Is n graonsoort, die al véúr 7000 v.Chr. verbouwd wördden, en wörden ezien as n primitieve soort van de moederne weite. t Is veural verwant an de hybriden emmerweite en eenkoren.
Dinkelweite kömp meugelik uut t Middenoosten, mer waor t noen krek vandaon kömp is niet wisse. In de middeleeuwen wördden t al verbouwd in Zwitserlaand, Duutslaand en in Tirol. In de jaoren dernao is t verdröngen deur de moederne weite, umdat t niet epeld hoefden te wörden en n hogere opbrengst had. De leste jaoren wörden t liekewel weer populaerder in de biologiese laandbouw, deurdat der minder mest neudig is as bie weite, beter tegen ziektes kan en n zogenaamde harde korrel mit n hoog glutengehalte, wat mooi uutkömp bie broodbakken. Dinkelweite tiert best op arme, kalkrieke grond.
Der is nogal wel es verwarring of der noen wel of gien gluten in dinkelweite zit, mer dat zit der dus wel in. Vergeleken mit de moederne weite zit der zelfs meer gluten in, wel is t zo dat disse vorm van gluten beter verteerbaor is waordeur t minder problemen gif as gewone weite. Deurdat der gluten in dinkelweite zit is t niet geschikt veur meensen mit seuliakie of glutenintoleransie. Deur de nauwe verwantschap an gewone weite is t niet geschikt veur meensen mit n weite-allergie.
Sinds enkele jaoren wörden dinkelweite oek weer in Nederlaand verbouwd. Meestentieds warken telers, meulenaars, bakkers en leveransiers binnen een bepaolde streek samen an de produkten. Twee projekten wördden uutevoerd in Limburg (onder de naam Kollenberger Spelt) en rond Pieterburen. Laoter gungen ze t oek in aandere plaotsen verbouwen.
Dinkelweite wörden tegenswoordig verbouwd in Schwaben (rassen: Bauländer Spelz, Schwabenkorn), Zwitserlaand, Oostenriek (rassen: Hubel, Ostro) en België (rassen: Hercule, Redouté, Rouquin). Aandere rassen die in Duutslaand eteeld wörden bin Emilius, Franckenkorn (ontwikkeld deur n zekere Franck, zonder verbaand mit t laand Franken), Holstenkorn en Oberkulmer Rotkorn.
Dinkelweite
Links n stuk dinkelweite-aore veur t pellen, in t midden t kaf dat nao pellen overblif, rechts de uut dit stukjen dinkelweite-aore aofkomstige dinkelweitekorrels.
Links n paor dinkelweitekorrels veur t pellen, in t midden de epelden korrels, rechts t kaf dat overblif
Dinkelweitekorrels nao t pellen
Aoren veur t pellen. Elk mit twee graonkorrels
Dinkelweitekorrels 7-8 mm lank van Hulshorster Enk
Dinkelweitekorrels, 10 mm lang
Brood mit dinkelweite
Dinkelweitemeel van de Hulshorster Enk
Dinkelweite, dinkel of spelt (Latien: Triticum spelta) is n eenjaorige plaante uut de grezefamilie (Poaceae) uut t geslacht weite (Tricitum). t Is n graonsoort, die al véúr 7000 v.Chr. verbouwd wördden, en wörden ezien as n primitieve soort van de moederne weite. t Is veural verwant an de hybriden emmerweite en eenkoren.
Triticum spelta
L'espeuta (Triticum spelta) es una cereala pròche del blat mas que lo gran demora cobèet de sa balòfa pendent la culhida.
Aquesta espècia es tanben « grand espeuta » per la destriar d'autras genres de Trictorium de l'« espeuta pichona » (Triticum monococcum) o lo Triticum dicoccum. La grand espeuta es a vegada considerat coma un sosespècia du blat tendre (Triticum aestivum) jol nom de Triticum aestivum L. subsp. spelta (L.) Thell.
Lo rendiment en grans d'aquesta cereala es reputat feble qu'es mai sovent cultivada en malas tèrras e abandonada al benefici de varietats de blats de rediments melhor. Una de sas autras caracteristicas es son envelòpa (balòfra) qu'es fòrça dura e aderenta, çò qu'es benlèu la rason de sa resisténcia a la fusariòsi[2]. Aquesta pèl es plan rica en silici. Mercé a sas raices prigondas, pòt butar sus de terrens plan paures, pauc fertilizats et fòrça secs.
Es pauc utilizada en agricultura convencionala quitamen se dona de bons rendiments subretot quand es culhida entièra non madura (ensilatge); es una cereala puslèu utilizada dins l'agricultura biologica.
L'espeauta es panificabla e de bon gost. Lo gran deu èsser desruscat (levat de las balòfas aderentas) abans de la mòure. La farina es utilizada per la fabricacion de pans e pastas alimentàrias.
Los especialistas sont divisats sus son origina, unes suggerisson l'Iran al milenari 5 o 6 AbC, d'autres l'Euròpa a una epòca un pauc men recenta. Se trapa l'espeutra Triticum spelta sus de sites arqueologics de l'edat del bronze, subretot en Euròpa centrala e de l'Èst, a l'Orient Pròche, e dins los Balcans. Culhida coma cereala d'ivèrn, es sovent mesclada o confonduda amb d'autras cerealas[3].
Las primièras mencions d'aquesta cereala son difficilas e destriar: fòrça lengas ancianas utilizan un tèrme significant « gran » per nomenar la cereala mai correnta. Per exemple, sièis tèrmes latins pòdon se traduire per blat, espeutra, gran o cereala. Pasmens, prenent en compte aquestas precaucions, se legís dins la Bíblia[4] qu'aquesta cereala èra coneguda e cultivada en Egipte antica. Ezequièl pòt l’aver utilizada coma ingredient per fr son pan[5].
La farina d'espeutra constituiriá una de las basas del regim alimentari de las populacions latinas.
Abondentament cultivat en Euròpa de l'Oèst fins al sègle XI (cereala d'ivèrn, amb l'òrdi, e l'epòca carolingiana), es utilizat subretot per la fabricacion del pan e tanben aussi de la cervesa, amb l'òrdi. Après la cultura d'autras cerealas, subretot blat tendre, milh o ris, aquestas de l'espeuta mermèt progressivament fins a desaparéisser gaireben totalament.
Es introduch en America del Nòrd al començament del sègle XIX, subretot per servir de pastura.
Ara, de nòu descobèrt per sas preciosas proprietats dieteticas, es cultivada a pichona escala en Alemanha, en Soïssa e dins lo sud d'Euròpa, en Itàlia subretot dins la Garfagnana, al pé dels Alps apuans, dins la provícia de Luca. L'espeuta d'aquesta region (farro della Garfagnana) beneficia du labèl IGP.
Dempuèi 2009, l'« espeuta pichona de Nauta Provença », mai digest que lo « grand espeuta », beneficia el tanben de l'IGP.
L'espauta buta plan dins los sòls paures en elements nutritius, dins de regions de puèges entre 300 e 1 000 mètres d'altitud. La semenada interven a la davalada, sus un sòl preparat. La planta es robusta e resistís al freg, a las malautiás e autras infestacions, e pòt se passar d'engrais o de produchs fitosanitaris. Sa palha es mai longa qu'aquesta del blat ma jaç mens. La segada, se fa l'estiu seguent, gaireben a la mèsma epòca que lo blat tendre.
La particularitat de l'espeuta es que lo gran garda après las batesons las envelopas qu'aderisson encara (coma es lo cas per d'autras cerealas, òrdi, ris...). Aquò impausa enseguida una operacion de decorticatge. Aqueste inconvenient, que s'pond al rendiment moderat d'aquesta cultura, explica que, mai sovent, l'espeuta foguèt remplaçada pel segal pendnet lo Naut Edat Mejan, pasemens sa cultura se mantenguèt, fins al sègle XX, dins unas regions, (Ardenas, Lac de Constanci).
Lo rendiment après descorticatge es de 60 a 70 % del produch inicial.
L'espeuta a un gost de notz. En cosina, es utilizat subretot coma ingredient de sopas, tanben per las saladas freja, lo ris als ceps e lo risotto. Quitament cuèch, l'espeuta demora un pauc cruscant. S'acòrda plan amb los vins roges.
Pel còser se cal far banhar los grans una nuèch entièra abans una cuècha de 25 a 30 minutas, coma lo ris, dins de l'aiga bolhissenta salada, aromatizada o a la vapor.
Los grans d'espeuta decorticats pòdon tanben èsser molgut per la fabricacion de pastas, pans e biscuits. La fabricacion del pain a basa de farina d'espeutra demanda un pauc mens d'aiga. La farina d'espeuta es tanben utilizada dins la fabricacion industriala de còcas.
L'espeuta es tanben intressant per sas valors nutricionalas. Aquestas cerealas es mai rica en proteïnas, mas tanben en magnèsi, en zinc, en fèrre e en coivre que lo blat. Sas proteïnas son mai ricas qu'aquestas d'autras cerealas en lisina, un acid aminat essencial.
L'espeuta es tanben un dels ingredients de la bièra especiala belga « Joseph » e del tipe de bièra, la dinkelbier, en Alemanha (Dinkel = grand espeutra en alemand).
Los espiguets d'espeuta pòdon èsser utilizats dirèctament o aplatits dins la racion dels ruminants. Pauc energetics e pauc denses demandan un estocatge important mas son bon per lor ròtle d'estimulacion de la ruminacion.
L'ensilatge d'espeuta planta entièra pòt tanben èsser utilizat dins la racion dels ruminants amb febles besonhs en energia o per corrigir una racion en manca en cellulòsi e assegurar una bona ruminacion. L'espeutra es pasmens concurrencida dins aquete usatge pel tritical, un ibrid artificial de blat tendre e de segla.
La farina d'espeuta èra utilizada per realizar de pomades dins l'antiquitat. Teofrast, al sègle IV AbC., dona una recepta a basa d'aquesta farina, de datils e de formatge (amidon, sucre e grassa), mesclada a de bièra, de chucs e de rasinas, per realizar una pasta perfumada utilizada a friccionar la pèl, o a pansar de nafras, receptas qu'atribuís als Sumerians.
Se l'espeuta pren una plaça creissenta dins de regims de santat naturala, las referéncias istoricas a Hildegard de Bingen son discutidas.
Triticum spelta
L'espeuta (Triticum spelta) es una cereala pròche del blat mas que lo gran demora cobèet de sa balòfa pendent la culhida.
Aquesta espècia es tanben « grand espeuta » per la destriar d'autras genres de Trictorium de l'« espeuta pichona » (Triticum monococcum) o lo Triticum dicoccum. La grand espeuta es a vegada considerat coma un sosespècia du blat tendre (Triticum aestivum) jol nom de Triticum aestivum L. subsp. spelta (L.) Thell.
Li speate ou blé (blè), c' est ene dinrêye d' ivier, kel grin est covrou (li payete eva avou l' grin cwand il est batou; gn è dmeure nole traece di påte so li strin).
No d' l' indje e sincieus latén : Triticum spelta
On l' seme voltî e l' Årdene, e l' Almagne, el Swisse. Mins, e 1977, g è dmoréve pus ki 25 ectåres di speate dins l' Province do Lussimbork. Did la li foice ki fjha li tchambe d' agricoûteure pol renonder, avou des novelès varyistés. [1]
Dinltins, les varyîstés estént fwaits po les pôvès teres, ça n' dinéve nén bråmint dpus ki 1500 kilos a l' ectåre. Asteure, on ndè fwait eto dins l' bon payis.
Li speate crexhe pus voltî so on vî triyot. [2]
Gn a deus sôres di speate : del blanke et del brune.
Tot l' passant inte deus meules ki n' s' aduzèt nén, on parvént a scheure li smince foû des bales. Li smince si lome li xho.
On fwait do bon pwin avou. Mins del påsse avou rén k' del sipeate si prustixh må. Elle n' est nén macasse assez. Po fé do pwin, on eploye purade ene farene a 70 åcint di speate.[3] Les boledjîs pôrént mete 50 åcint et co l' vinde come "pwin di speate".
On sogne voltî les djonnès biesses al sipeate. Elle est ritches e minrås, et foirt åjheye a didjerer po les åmeas et åmayes ki vnèt d' esse sipanis. Ele les fwait roemyî, pask' elle est picante. Li speate dene on bon poy åzès biesses.
Po nouri les åmeas, on pout diner del sipeate et do four (70 åcint d' raigra), u del luzere et del sipeate.
Sinte Ermulene åreut stî evoyeye pa Sinte Wådrou a e l' Otriche po trover on frumint ki n' edjaléve nén. Ele end åreut ramoenné a Sint-Houbert. Did la, les Årdinwès s' årént adût a l' ahiver.
Li speate ou blé (blè), c' est ene dinrêye d' ivier, kel grin est covrou (li payete eva avou l' grin cwand il est batou; gn è dmeure nole traece di påte so li strin).
No d' l' indje e sincieus latén : Triticum spelta
Spelt, an aa kent as dinkel wheat, or hulled wheat, is a species o wheat cultivatit syne 5000 BCE.
Spelz (Triticum spelta L.) ass eng Fruuchtaart, déi als Virleefer vum haitege Weess gëllt.
Bis virun honnert Joer war de Spelz an Europa wäit verbreet a gouf dunn allerdéngs vum Weess ëmmer méi verdrängt an dat bis déi nei Naturkaschternierung erëm entdeckt gouf.
Spelz fënnt een dowéinst erëm méi op de Felder, wat absënns op Efforten an d'Richtung vum ekologeschen Akerbau zréckzeféieren ass. Zu Lëtzebuerg ass et apaart d'Spelzgenossenschaft Naturpark Öewersauer, déi d'Virdeeler vum Spelz ze schätze weess.
De Lëtzebuerger Spelz gëtt virun allem fir Brout, Béier an Deegwuere gebraucht. Spelz gëtt an der Vollwäertkichen erëm vill gebraucht an e kann als Zousaz fir Kniddelen, Zoppen a Gratin benotzt ginn.
D'Brauerei Simon vu Wolz braut zanter e puer Joer[Wéini ?] e Béier mam Numm Simon Dinkel bei deem een Drëttel vun der Maisch aus net vermalztem Spelz besteet.[1]
Spelz ass net exigent wat de Buedem ugeet, en ass robust an net besonnesch krankheetsufälleg. Dozou kënnt, datt Spelz net mat anere Fruuchtzorte gekräizt ginn ass, well e relativ schwéier ze verschaffen ass, an doduerch seng ursprénglech Eegenschafte behale konnt, deenen eng besser gesondheetlech Verdreeglechkeet zougeschriwwe gëtt. Spelz huet e wierzegen an nëssege Goût.
Spelz enthält vill Magnesium, Eisen, Zénk a Mangan.
Spelz ass net glutenfräi, dofir solle Leit, déi mat Zöliakie geplot sinn, kee Spelz iessen.
Spelz (Triticum spelta L.) ass eng Fruuchtaart, déi als Virleefer vum haitege Weess gëllt.
El Triticum spelta o Triticum aestivum ssp. spelta, (endèla terminologìa popolàr l'è ciamàt spèlta o far grant ma de spès apò apéna far) l'è 'na piànta de la famìa de le poaceae, emparentàda strèta col formét tèner, ma a diferènsa de chèsto la g'ha 'l granì istìt (quan che l'è madür el granì 'l rèsta cuarciàt zó de le glume, endèl formét envéce le se destàca e 'l granì 'l rèsta nüt).
El rendimènt de chèsto cereàl l'è 'n bèl tòch de méno de chèl del formét e per chèsto l'è stat en pó lasàt en bànda dei agricultùr. Giöna de le sò caraterìstiche l'è la prezènsa de glömèle che se destàca mìa e che i è bèle düre. Chèsta caraterìstica de 'na bànda l'è 'n defèt perchè tóca lauràga dré piö tat per tiràle vià e rènder el prodót prónto per dopràl, ma de l'ótra bànda l'è apò a 'na qualità perchè le difènt el granì de le möfe e de le malatìe. Chèste glömèle le conté tat silìcio.
Gràsie a le sò raìs profónde, la spèlta la pöl crèser sö dei teré màgher, con póch nütrièncc e bèi sèch. Chèsto el rènt la spèlta en cereàl piö fàcil a doperà endèla agricültüra biològica.
Co la farìna de spèlta se pöl fà pà e pàste.
Le prìme mensiù de chèsto cereàl se le tróa endèla Bìbia[1]. L'ìa cunusìda e cultiàda endèl antìco Egito. Ezechiéle el la doperàa come ingrediènt per fa sö 'l sò pà[2].
La farìna de spèlta la custitüìa la bàze del regìm alimentàr dei pòpoi latì. El pà de spèlta l'ìa cönsömàt dei du spùs endèl rit de la cumfarreatio, la fúrma piö solène de matremóne endèla Roma antìca.
Dòpo che s'è ambiàt a cultià dèle ótre varietà de cereài, suratöt el formét tèner, el furmintù e 'l ris, la coltüra de la spèlta l'è stàda de menemà lasàda 'n bànda 'nfìna a scoparéser quàze del töt.
Ai nòst dé, l'è stàda 'n pó recüperàda per vìa de le sò proprietà dietétiche presiùze, l'è cultiàda endèla Euròpa meridiunàla, suratöt en Italia endóe la vé prutigìda del màrchio IGP come prodót regiunàl col nòm de farro della Garfagnana (Far de la Garfagnàna).
El Triticum spelta o Triticum aestivum ssp. spelta, (endèla terminologìa popolàr l'è ciamàt spèlta o far grant ma de spès apò apéna far) l'è 'na piànta de la famìa de le poaceae, emparentàda strèta col formét tèner, ma a diferènsa de chèsto la g'ha 'l granì istìt (quan che l'è madür el granì 'l rèsta cuarciàt zó de le glume, endèl formét envéce le se destàca e 'l granì 'l rèsta nüt).
Η όλυρα ή αγριοσίταρο ή ντίνκελ (Triticum spelta, Σίτος η σπέλτα) είναι ποικιλία σίτου. Η όλυρα ήταν σημαντικό προϊόν σε σημεία της Ευρώπης από την Εποχή του Χαλκού έως τον Μεσαίωνα. Σήμερα επιβιώνει ως ενδημική καλλιέργεια στην Κεντρική Ευρώπη και αναζωογονήθηκε η παρουσία της στη νέα αγορά της υγιεινής διατροφής. Η όλυρα μερικές φορές θεωρείται υποείδος του κοινού σίτου (Triticum aestivum)[1][2]), περίπτωση κατά την οποία η βοτανική του ονομασία θεωρείται ότι είναι Triticum aestivum ssp. spelta.
Η όλυρα έχει περίπλοκη ιστορία. Είναι ένα είδος σιταριού που είναι γνωστό από τη γενετική απόδειξη ότι προέρχεται ως υβρίδιο των οικόσιτων τετραπλοειδών σίτων, όπως το δίκοκκο σιτάρι (Triticum turgidum ssp. dicoccum) και το Aegilops tauschii. Αυτός ο υβριδισμός πρέπει να συνέβη στην Εγγύς Ανατολή, διότι εκεί αναπτύχθηκε το Ae. tauschii, και τούτο μάλλον να πραγματοποιήθηκε πριν από την εμφάνιση του κοινού σίτου (Triticum aestivum), ενός ελεύθερου παράγωγου της όλυρας στον αρχαιολογικό χρόνο πριν 8.000 χρόνια.
Γενετικά στοιχεία δείχνουν ότι η όλυρα μπορεί επίσης να προκύψει ως αποτέλεσμα της υβριδοποίησης του κοινού σίτου και του δίκοκκου σίτου, αν και μόνο σε κάποια ημερομηνία μετά την αρχική υβριδοποίηση του τετραπλού υβριδισμού του Aegilops. Η εμφάνιση της όλυρας αργότερα στην Ευρώπη, μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας δεύτερης εκδήλωσης υβριδοποίησης μεταξύ του δίκοκκου σίτου και του κοινού σίτου. Πρόσφατα στοιχεία DNA υποστηρίζουν την ανεξάρτητη προέλευση της ευρωπαϊκής όλυρας, μέσω αυτού του υβριδισμού[3]. Ωστόσο, το αν η όλυρα έχει δύο διαφορετικές ρίζες στην Ασία και την Ευρώπη ή ενιαία προέλευση από την Εγγύς Ανατολή, παραμένει άγνωστο[4][5].
Τα πρώτα αρχαιολογικά δεδομένα της όλυρας ανάγονται στην πέμπτη χιλιετηρίδα π.Χ. στην Υπερκαυκασία, στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας. Ωστόσο, το πλέον άφθονα και καλύτερα τεκμηριωμένα αρχαιολογικά δεδομένα της όλυρας βρίσκονται στην Ευρώπη[6]. Υπολείμματα όλυρας έχουν βρεθεί σε κάποιες τοποθεσίες της ύστερης Νεολιθικής εποχής (2500-1700 π.Χ.) στην Κεντρική Ευρώπη[6][7]. Κατά τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού, η όλυρα είχε διαδοθεί ευρέως στην Κεντρική Ευρώπη. Στην εποχή του Σιδήρου (750-15 π.Χ.), η όλυρα έγινε το κύριο είδος σίτου στη νότια Γερμανία και την Ελβετία, και από το 500 π.Χ., επίσης στη νότια Βρετανία[6].
Οι αναφορές στην καλλιέργεια της όλυρας στους Βιβλικούς χρόνους (βλ. μάτζο), στην αρχαία Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, και στην αρχαία Ελλάδα είναι ανακριβείς και προκύπτουν από τη σύγχυση με τον δίκοκκο σίτο [8]. Ωστόσο, ως είδος Triticum, η χρήση της όλυρας εξακολουθεί να απαγορεύεται κατά τη διάρκεια της εβραϊκής εορτής του Ιουδαϊκού Πάσχα, εκτός από τη μορφή μάτζο.
Κατά το Μεσαίωνα, η όλυρα καλλιεργήθηκε σε περιοχές της Ελβετίας, του Τυρόλου και της Γερμανίας. Η όλυρα εισήχθη στις ΗΠΑ στα 1890. Στον 20ο αιώνα η καλλιέργεια της όλυρας αντικαταστάθηκε σε όλες σχεδόν τις περιοχές στις οποίες εξακολουθεί να καλλιεργείται από τον κοινό σίτο άρτου. Καθώς η όλυρα απαιτεί λιγότερα λιπάσματα, το κίνημα της βιολογικής γεωργίας την κατέστησε δημοφιλέστερη και πάλι προς το τέλος του αιώνα.
Η όλυρα περιλαμβάνει περίπου 57,9% υδατάνθρακες (εκτός από 9,2% ινών), 17,0% πρωτεΐνη και 3,0% λίπος, όπως επίσης και τα διαιτητικά ανόργανα συστατικά και βιταμίνες[9]. Καθώς περιέχει μια μέτρια ποσότητα γλουτένης, είναι κατάλληλη για ψήσιμο. Στη Γερμανία, οι άγουροι κόκκοι όλυρας ξηραίνονται και τρώγονται ως Grünkern, που κυριολεκτικά σημαίνει «πράσινοι κόκκοι".
Η όλυρα συνδέεται στενά με το μαλακό σίτο και δεν είναι κατάλληλη για τα άτομα που πάσχουν από κοιλιοκάκη. Ορισμένα άτομα με αλλεργία σίτου ή δυσανεξία σίτου δέχονται την όλυρα.
Το αλεύρι όλυρας γίνεται όλο και ευκολότερα διαθέσιμο, καθώς πωλείται στα βρετανικά σούπερ μάρκετ από το 2007[10]. Η όλυρα πωλείται επίσης με τη μορφή σκληρού άρτου, παρόμοιο με το χρώμα και την υφή του ελαφρού άρτου σικάλεως, αλλά με ελαφρώς γλυκιά γεύση. Παράγονται επίσης μπισκότα και κράκερ, αλλά είναι πιο πιθανό να βρεθούν σε εξειδικευμένα καταστήματα προϊόντων άρτου ή είδη υγιεινής διατροφής παρά σε τυπικά καταστήματα εδώδιμων ειδών.
Τα ζυμαρικά όλυρας είναι επίσης διαθέσιμα σε καταστήματα υγιεινής διατροφής και ειδικών καταστημάτων. Όπως και το σιτάρι, ο ακατέργαστος σπόρος όταν μασηθεί αποδεσμεύει ίχνη γλουτένης δίνοντας στη μάζα μικρή αντοχή. Η υφή είναι ελαφρώς τραγανή. Η γεύση καρυδιού είναι πιο έντονη από ό,τι στα περισσότερα ψωμιά και ορισμένοι προτιμούν την ακατέργαστη ουσία από ότι τα ψημένα αρτοσκευάσματα.
Οι Ολλανδοί παραγωγοί του jenever αποστάζουν ένα ειδικό τζιν όλυρας που προβάλλεται ως αξιοπερίεργο για τους γευσιγνώστες του τζιν. Συναντάται μερικές φορές μπύρα από όλυρα στη Βαυαρία[11], και βότκα όλυρας στην Πολωνία[12].
Το μάτζο όλυρας ψήνεται για το Ιουδαϊκό Πάσχα στο Ισραήλ και διατίθεται σε ορισμένα αμερικανικά παντοπωλεία και αποθήκες.
Ενώ σήμερα η όλυρα αποτελεί μια εξειδικευμένη καλλιέργεια, η δημοτικότητά της στους αγρότες ως βασικό διατροφικό προϊόν του παρελθόντος είναι αποδεδειγμένη στη λογοτεχνία. Αν και η σημερινή ρωσόφωνη νεολαία δεν μπορεί να γνωρίζει τι ακριβώς είναι η όλυρα, μπορεί να έχει ακούσει την ιστορία του εργάτη Balda του Πούσκιν που ζητούσε από τον ιερέα εργοδότη του «να του προσφέρει την καλά βρασμένη όλυρά του» ( "есть же мне давай варёную полбу") .
Η όλυρα ή αγριοσίταρο ή ντίνκελ (Triticum spelta, Σίτος η σπέλτα) είναι ποικιλία σίτου. Η όλυρα ήταν σημαντικό προϊόν σε σημεία της Ευρώπης από την Εποχή του Χαλκού έως τον Μεσαίωνα. Σήμερα επιβιώνει ως ενδημική καλλιέργεια στην Κεντρική Ευρώπη και αναζωογονήθηκε η παρουσία της στη νέα αγορά της υγιεινής διατροφής. Η όλυρα μερικές φορές θεωρείται υποείδος του κοινού σίτου (Triticum aestivum)), περίπτωση κατά την οποία η βοτανική του ονομασία θεωρείται ότι είναι Triticum aestivum ssp. spelta.
Борай яки спельта[3] (лат. Triticum spelta) — кешелек барлыкка килгән чордан башлап игелә торган бөртекле культура, бодай ыругының төре.
Кешелек дөньясына борай элек-электән мәгълүм. Тарихка мөрәҗәгать итсәк, ул Гомер поэмаларында, Геродот язмаларында да телгә алына. Ватаныбыз Идел-Урал территориясенә ул безнең эрага кадәр үк килеп кергән. Татарлар белән чиктәш яшәгән мордва халкы борайны “татар бодае” дип йөрткән.[4]
Аны урыс хакимлеге астында да, 17-19 нчы гасырларда шактый күп үстергәннәр. Ә менә узган гасырның 20 нче елларыннан соң, нигездә Бөек Ватан сугышыннан соң бөтенләй дә үстерми башлаганнар. Белгечләр моның берничә сәбәбен әйтә. 19 гасыр ахырында — 20 гасыр башында борайның урынын әкренләп бодай алган. Чөнки, беренчедән, бодайның уңдырышлылыгы бермә-бер югары, ул сабагыннан чиста килеш алына. Ә борай карабодай кебек кабыклы (тышчалы) була, шуңа да аның ярмасын әзерләү өчен махсус тегермәннәр кирәк. Югыйсә күп кенә күрсәткечләре буенча борай бодайдан файдалырак культура санала.
Борайда аксым күләме башка культуралардан 27-35 процентка артыграк. Анда кеше организмы өчен алыштыргысыз саналган 18 аминокислота бар, бодайда алар азрак. Борайның составындагы тимер, протеин кебек матдәләр, витаминнар да гадәти бодайга караганда күбрәк. Шуңа да ул диетик продукт санала. Аннан соң тагын бер үзенчәлекне әйтеп китәргә кирәк: борай минераль ашламаларга бәйсез, ягъни ул үскән басуга гербицидлар, бөҗәк үтергечләр бөтенләй кертелми. Шуңа да ул экологик яктан чиста продукт санала.
Европада моннан 10-15 ел элек борайдан төрле ризыклар әзерли башладылар. Аны алар «Сәламәт туклану» дип аталган кибетләрдә саталар. Ул Германиядә, Италиядә, хәтта Һиндстанда да популяр ризыкка әйләнде. Аны американнар да киң куллана башлады: боткасын пешерәләр, ашка салалар. Голландиядә аннан пешерелгән ипи бик популяр. Европа галимнәре борайны «кыяклы культураларның кара уылдыгы» дип йөртәләр. Русиядә ул нигездә Дагыстанда, Башкортстанның берничә хуҗалыгында һәм Татарстанда (нигездә Кукмара, Балтач, Мамадыш районнарында) игелә.
Бодай түгел, борай / Әңгәмәдәш – Атлас ГАФИЯТОВ / – № 1 (11714), 12 гыйнвар, 2012
Борай яки спельта (лат. Triticum spelta) — кешелек барлыкка килгән чордан башлап игелә торган бөртекле культура, бодай ыругының төре.
Кешелек дөньясына борай элек-электән мәгълүм. Тарихка мөрәҗәгать итсәк, ул Гомер поэмаларында, Геродот язмаларында да телгә алына. Ватаныбыз Идел-Урал территориясенә ул безнең эрага кадәр үк килеп кергән. Татарлар белән чиктәш яшәгән мордва халкы борайны “татар бодае” дип йөрткән.
Аны урыс хакимлеге астында да, 17-19 нчы гасырларда шактый күп үстергәннәр. Ә менә узган гасырның 20 нче елларыннан соң, нигездә Бөек Ватан сугышыннан соң бөтенләй дә үстерми башлаганнар. Белгечләр моның берничә сәбәбен әйтә. 19 гасыр ахырында — 20 гасыр башында борайның урынын әкренләп бодай алган. Чөнки, беренчедән, бодайның уңдырышлылыгы бермә-бер югары, ул сабагыннан чиста килеш алына. Ә борай карабодай кебек кабыклы (тышчалы) була, шуңа да аның ярмасын әзерләү өчен махсус тегермәннәр кирәк. Югыйсә күп кенә күрсәткечләре буенча борай бодайдан файдалырак культура санала.
Борайда аксым күләме башка культуралардан 27-35 процентка артыграк. Анда кеше организмы өчен алыштыргысыз саналган 18 аминокислота бар, бодайда алар азрак. Борайның составындагы тимер, протеин кебек матдәләр, витаминнар да гадәти бодайга караганда күбрәк. Шуңа да ул диетик продукт санала. Аннан соң тагын бер үзенчәлекне әйтеп китәргә кирәк: борай минераль ашламаларга бәйсез, ягъни ул үскән басуга гербицидлар, бөҗәк үтергечләр бөтенләй кертелми. Шуңа да ул экологик яктан чиста продукт санала.
Европада моннан 10-15 ел элек борайдан төрле ризыклар әзерли башладылар. Аны алар «Сәламәт туклану» дип аталган кибетләрдә саталар. Ул Германиядә, Италиядә, хәтта Һиндстанда да популяр ризыкка әйләнде. Аны американнар да киң куллана башлады: боткасын пешерәләр, ашка салалар. Голландиядә аннан пешерелгән ипи бик популяр. Европа галимнәре борайны «кыяклы культураларның кара уылдыгы» дип йөртәләр. Русиядә ул нигездә Дагыстанда, Башкортстанның берничә хуҗалыгында һәм Татарстанда (нигездә Кукмара, Балтач, Мамадыш районнарында) игелә.
ஸ்பெல்ட் (Spelt இத்தாலியில்,Farro செர்மனியில் Dinkle) என்ற தானியம் கோதுமை போன்றதே. கோதுமையின் மூதாதையினரிடமிருந்து ஸ்பெல்டாக மாறியது. இதூ கோதுமையின் நெருங்கிய உறவினர். கோதுமையைவிட சற்று நீளமாகவும், கூர்முனைகளைக் கொண்டும், சிவப்பு நிற குளிர்கால கோதுமைபோல இருக்கும் இதனைக் குளிர்காலத்தில் அறுவடை செய்வர். இதன் மீதான உமியானது மிகவும் அடர்த்தியாக இருக்கும். இதனால் பூஞ்சையாலும் பூச்சிகளாலும் பாதிக்கப்படாது. இதனால் பூச்சிமருந்து அடிக்கப்படுவதில்லை. குறைவாக அடிக்கப்படுவதும் உண்டு.
சுமார் 9000 ஆண்டுகளுக்கு முன்பே ஸ்பெல்டை மக்கள் உணவாக உட்கொண்டனர். இந்த தானியத்தைப் பற்றிப் பைபிள் பழைய ஏற்பாட்டில் கூறப்பட்டுள்ளது. ஸ்பெட்டின் தாயகம் மெசபடோமியா (ஈரான்). ஸ்வீஸ் நாட்டவர்கள் அமெரிக்க நாடுகளுக்கு இடம் பெயர்ந்தபோது உடன் இந்தத் தானியங்களை எடுத்துச் சென்று பயிரிட்டனர். ஆரம்பத்தில் கால்நடைப் பயிராகவே ஸ்பெல்ட் பயிரிடப்பட்டது.
1890க்கு பின்னரே ஸ்பெல்ட் உணவுதானியமாக மாறியது. கோதுமைக்கு மாற்றாகக் கடைகளில் விற்கத் துவங்கியதும் இதன் மதிப்பு உயர்ந்தது. இத்தானியத்தில் கோதுமையைவிட 20 விழுக்காடு புரோட்டின் உள்ளது. மேலை நாடுகளில் ஸ்பெட்டை ஒரு இயற்கை உணவாக அறிமுகம் செய்துள்ளனர்.
ஸ்பெல்ட் (Spelt இத்தாலியில்,Farro செர்மனியில் Dinkle) என்ற தானியம் கோதுமை போன்றதே. கோதுமையின் மூதாதையினரிடமிருந்து ஸ்பெல்டாக மாறியது. இதூ கோதுமையின் நெருங்கிய உறவினர். கோதுமையைவிட சற்று நீளமாகவும், கூர்முனைகளைக் கொண்டும், சிவப்பு நிற குளிர்கால கோதுமைபோல இருக்கும் இதனைக் குளிர்காலத்தில் அறுவடை செய்வர். இதன் மீதான உமியானது மிகவும் அடர்த்தியாக இருக்கும். இதனால் பூஞ்சையாலும் பூச்சிகளாலும் பாதிக்கப்படாது. இதனால் பூச்சிமருந்து அடிக்கப்படுவதில்லை. குறைவாக அடிக்கப்படுவதும் உண்டு.
Spelto estas specio de tritiko. Ĝi estis vaste uzata de la bronzepoko ĝis romiaj tempoj. En la pasintaj jaroj ĝi denove ekpopulariĝis kiel sana varianto de tritiko, kaj nun ofte estas kulturata en la ekologia agrikulturo.
Kultiva formo de tritiko, ĝi estas sesploida planto kiel Triticum aestivum, do havas sesoblan kromosomaron. Ĝi havas maldensan spikon sur facile rompebla pedunklo kaj brunajn grajnojn forte adheraj al la paleoj.
Spelto estas specio de tritiko. Ĝi estis vaste uzata de la bronzepoko ĝis romiaj tempoj. En la pasintaj jaroj ĝi denove ekpopulariĝis kiel sana varianto de tritiko, kaj nun ofte estas kulturata en la ekologia agrikulturo.
Speltanisu (Triticum spelta L.) on kõrreliste sugukonda nisu perekonda kuuluv teravili.
Speltanisust on aretatud[viide?] harilik nisu ehk pehme nisu (Triticum aestivum L.). Speltanisu on vahepealsest unustusest jälle moodi läinud, sest sisaldab rohkelt vitamiine ja mineraale. Speltanisust valmistatud tooted on kergelt seeditavad; nende maitse meenutab pähklit.
Speltanisu põllul
Speltanisu terad
Speltanisust valmistatud sai
Speltanisu (Triticum spelta L.) on kõrreliste sugukonda nisu perekonda kuuluv teravili.
Speltanisust on aretatud[viide?] harilik nisu ehk pehme nisu (Triticum aestivum L.). Speltanisu on vahepealsest unustusest jälle moodi läinud, sest sisaldab rohkelt vitamiine ja mineraale. Speltanisust valmistatud tooted on kergelt seeditavad; nende maitse meenutab pähklit.
Speltanisu põllul
Speltanisu terad
Speltanisust valmistatud sai
Espelta (Triticum spelta) gari-espezie hexaploide bat da. Espelta oinarrizko janaria izan zen Europako hainbat tokitan Brontze Arotik Erdi Aroraino; gaur egun uzta erlikial gisa irauten du Erdialdeko Europan. Hala ere, azken urteetan merkatu berria aurkitu du janari osasuntsu gisa. Zenbait adituren iritziz, espelta gari arruntaren (T. aestivum) azpiespezie bat omen da, eta bere izen zientifikoa Triticum aestivum subsp. spelta izango litzateke.
Spelttivehnä (Triticum spelta), jota kutsutaan toisinaan myös koriste- tai alkuvehnäksi, on vanha perinteinen viljalaji. Se on heinäkasveihin (Poaceae) kuuluva heksaploidinen vehnälaji, josta nykyinen vehnä polveutuu.
Speltin alkukodin on arveltu olevan Etu-Aasiassa tai Lähi-idän – Kaakkois-Euroopan alueella. Arkeologisia havaintoja speltin käytöstä on yli 8 000 vuoden takaa. Kasvi tunnettiin Euroopassa viimeistään myöhäisneoliittisella kaudella (2500–1700 eaa.). Pronssikaudella speltti levisi laajoille alueille, ja rautakaudella (750–15 eaa.) se oli yksi tärkeimmistä viljelykasveista Keski-Euroopassa. Vuoteen 500 eaa. mennessä speltistä oli tullut yksi tärkeimmistä viljoista myös Britanniassa.[1] Arkeologiset todisteet osoittavat, että speltti tunnettiin myös Rooman valtakunnassa.[2] Keskiajalla sitä viljeltiin nykyisessä Sveitsissä, Tirolissa ja Saksassa, jolloin sen käyttö oli huipussaan. Se joutui kuitenkin väistymään heikompien mutta satoisampien vehnälajien kuten durumvehnän ja osin myös tavallisen leipävehnän tieltä. Speltin puinti oli myös hankalaa, sillä sen jyvä on lujan kuoren sisällä.
Speltin korvasi suurempia satoja antava (leipä)vehnä (Triticum aestivum) viimeistään 1800-luvulla. Spelttivehnän viljelypinta-ala ja saatavuus on viime vuosina parantunut merkittävästi lajin tultua suositummaksi. Sitä viljellään Etelä-Saksassa, Sveitsissä ja Belgiassa. Suomessa spelttivehnän viljely aloitettiin uudelleen 1990-luvulla. Speltin viljelyala Suomessa vuonna 2006 oli 860 hehtaaria[3]. Spelttivehnän väitetään kestävän paremmin tuholaisia kuin vehnän, ja se sopisi siksi paremmin luomuviljelyyn. Siinä on runsaasti kuitua ja nykyvehnään verrattuna paljon proteiinia.
Speltin kuorimiseen tarvitaan erityinen kone, jotta se ei vahingoitu. Tavallisessa vehnämyllyssä alkio vaurioituu ja saanto on selvästi pienempi.[4]
Speltti sisältää runsaasti B-vitamiineja sekä erilaisia kivennäis- ja hivenaineita ja kuitua. Speltissä on 13–18 prosenttia hyvälaatuista proteiinia.
Speltti sopii joillekin vilja-allergisille ja FODMAP-ruokavalioon.[5]
Suomalaisia spelttituotteiden valmistajia ovat Birkkalan tila, Sunspelt ja Mooseksen vilja. Tuotteita vuoden 2013 paikkeilla olivat kokonaiset spelttijyvät, erilaiset jauhot, korput, spelttihelmet, pastat, puurohiutaleet, suurimot, rouheet, spelttilaku sekä speltistä valmistettu talkkuna.[6]
Sinebrychoff on tuonut markkinoille speltistä valmistetun IPA-tyylisen Karhu-oluen.[7] Myös ainakin Malmgårdin Panimo valmistaa olutta speltistä.[8]
100 g täysjyväspelttiä sisältää keskimäärin:
Spelttivehnä (Triticum spelta), jota kutsutaan toisinaan myös koriste- tai alkuvehnäksi, on vanha perinteinen viljalaji. Se on heinäkasveihin (Poaceae) kuuluva heksaploidinen vehnälaji, josta nykyinen vehnä polveutuu.
A espelta ou trigo vermello (Triticum spelta), é unha especie común de cereal do xénero Triticum. Pertence aos trigos hexaploides pola presenza na súa conformación de 21 cromosomas. É un cereal adaptado a climas duros, húmidos e fríos.
A espelta provén da escanda brava (Triticum dicoccoides Kór.): cruzamento natural (hibridación) entre Triticum boeticum Boiss e, posibelmente, Aegilops speltoides Tausch, presentes no próximo Oriente e documentado dende hai 7 milenios - en xacementos arqueolóxicos do Iraq, Israel e Turquía (Harlan, 1976)-. Espallouse axiña polo Mediterráneo e na Península Ibérica foi explotada dende os mesmos inicios da agricultura, hai uns 5 milenios (Hopf, 1987).
Dende a Idade Media cultívase en Galicia, Asturias, Suíza, o Tirol e no sur de Alemaña. A famosa abadesa St. Hildegarda de Bingen escribe sobre a espelta no seu libro Liber Simplicis Medicinae: "A espelta é o mellor gran. É nutritivo e mellor tolerado que calquera outro gran. A espelta fornece a quen a come de todos os nutrientes para ter unha óptima saúde e aporta unha mente feliz. Non importa como se tome, xa sexa como pan ou doutro xeito, porque é boa e doada de dixerir".
A colleita por hectárea é inferior á do trigo e o procesamento é máis difícil, mais atura un clima más rudo e é máis resistente contra enfermidades. Con todo, no século XX diminuíu o seu cultivo, por ter un mao rendemento. No sur de Alemaña coléctase parte da produción de espelta crúa para despois torrala. Úsase para a preparación de pans, cervexas, vodkas,[1] potaxes e albóndegas vexetarianas.
Nos últimos anos a espelta aos poucos vai retomando o sona, en particular na sección biolóxica. Unha das razóns é que os alérxicos aprecian que conteña menos glute e tamén a presenza de ácidos graxos omega 3, omega 6 e omega 9, ademais de minerais.[2] Hai moitos cruzamentos da espelta co trigo común[3], mais para utilizar a espelta como substituto do trigo esta ten que ser pura. O seu consumo orixina menos alerxias ca o trigo, porén ao conter tamén glute, de ningunha maneira é apta para celíacos.
Valor enerxético: 1415 KJ/338 Kcal por 100 g
A espelta ou trigo vermello (Triticum spelta), é unha especie común de cereal do xénero Triticum. Pertence aos trigos hexaploides pola presenza na súa conformación de 21 cromosomas. É un cereal adaptado a climas duros, húmidos e fríos.
A espelta provén da escanda brava (Triticum dicoccoides Kór.): cruzamento natural (hibridación) entre Triticum boeticum Boiss e, posibelmente, Aegilops speltoides Tausch, presentes no próximo Oriente e documentado dende hai 7 milenios - en xacementos arqueolóxicos do Iraq, Israel e Turquía (Harlan, 1976)-. Espallouse axiña polo Mediterráneo e na Península Ibérica foi explotada dende os mesmos inicios da agricultura, hai uns 5 milenios (Hopf, 1987).
Dende a Idade Media cultívase en Galicia, Asturias, Suíza, o Tirol e no sur de Alemaña. A famosa abadesa St. Hildegarda de Bingen escribe sobre a espelta no seu libro Liber Simplicis Medicinae: "A espelta é o mellor gran. É nutritivo e mellor tolerado que calquera outro gran. A espelta fornece a quen a come de todos os nutrientes para ter unha óptima saúde e aporta unha mente feliz. Non importa como se tome, xa sexa como pan ou doutro xeito, porque é boa e doada de dixerir".
A colleita por hectárea é inferior á do trigo e o procesamento é máis difícil, mais atura un clima más rudo e é máis resistente contra enfermidades. Con todo, no século XX diminuíu o seu cultivo, por ter un mao rendemento. No sur de Alemaña coléctase parte da produción de espelta crúa para despois torrala. Úsase para a preparación de pans, cervexas, vodkas, potaxes e albóndegas vexetarianas.
Nos últimos anos a espelta aos poucos vai retomando o sona, en particular na sección biolóxica. Unha das razóns é que os alérxicos aprecian que conteña menos glute e tamén a presenza de ácidos graxos omega 3, omega 6 e omega 9, ademais de minerais. Hai moitos cruzamentos da espelta co trigo común, mais para utilizar a espelta como substituto do trigo esta ten que ser pura. O seu consumo orixina menos alerxias ca o trigo, porén ao conter tamén glute, de ningunha maneira é apta para celíacos.
Pravi pir (ozima pšenica; (lat. Triticum aestivum subsp. spelta; sin. Triticum spelta) podvrsta je jare pšenice slatko-orašastog okusa i bliski srodnik današnje pšenice. Sadrži niske količine glutena koji predstavlja veliki problem za osobe koje pate od celijačne bolesti - netolerancije na gluten. Kutivirala se još 5000 godina prije pr. Kr. i potiče iz Azije.
Njezine izuzetne kvalitete danas se ponovno otkrivaju.
Čovjeku može osigurati niz potrebnih hranljive sastojka jer sadrži ugljikohidrate, masti, minerale, vitamine i celulozu. Uzgaja se bez genetskih modifikacija i primjene pesticida.
Vrlo je otporan na štetočine i za uzgoj nisu potrebni pesticidi. Vrlo je cijenjeno od strane poljoprivrednika koji se bave uzgojom biodinamičkim metodama.
Nedovršeni članak Pravi pir koji govori o biljkama treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima Wikipedije.
Pravi pir (ozima pšenica; (lat. Triticum aestivum subsp. spelta; sin. Triticum spelta) podvrsta je jare pšenice slatko-orašastog okusa i bliski srodnik današnje pšenice. Sadrži niske količine glutena koji predstavlja veliki problem za osobe koje pate od celijačne bolesti - netolerancije na gluten. Kutivirala se još 5000 godina prije pr. Kr. i potiče iz Azije.
Njezine izuzetne kvalitete danas se ponovno otkrivaju.
Čovjeku može osigurati niz potrebnih hranljive sastojka jer sadrži ugljikohidrate, masti, minerale, vitamine i celulozu. Uzgaja se bez genetskih modifikacija i primjene pesticida.
Vrlo je otporan na štetočine i za uzgoj nisu potrebni pesticidi. Vrlo je cijenjeno od strane poljoprivrednika koji se bave uzgojom biodinamičkim metodama.
Krupnik[3] (Triticum spelta) je rostlina ze swójby słódkich trawow (Poaceae).
Krupnik (Triticum spelta) je rostlina ze swójby słódkich trawow (Poaceae).
Spelt (eða speldi) (fræðiheiti: Triticum spelta) er hveititegund sem er ræktuð í sumum fjallahéruðum Evrópu. Speltið hefur löng, grönn og opin öx og var mikið ræktuð á bronsöld og allt fram á miðaldir.
Spelti er algengt í heilsufæði vegna þess að það er talið hollara, en venjulegt hveiti. Spelt inniheldur mörg mikilvæg steinefni eins og kopar, zink, járn og mangan. Einnig inniheldur það B1- B2- og B3- Vítamín.
Spelt (eða speldi) (fræðiheiti: Triticum spelta) er hveititegund sem er ræktuð í sumum fjallahéruðum Evrópu. Speltið hefur löng, grönn og opin öx og var mikið ræktuð á bronsöld og allt fram á miðaldir.
Spelti er algengt í heilsufæði vegna þess að það er talið hollara, en venjulegt hveiti. Spelt inniheldur mörg mikilvæg steinefni eins og kopar, zink, járn og mangan. Einnig inniheldur það B1- B2- og B3- Vítamín.
Triticum aestivum ssp. spelta (nomen ab Alberto Thellung anno 1918 statutum), Latinitate antiqua scandala seu spelta, est subspecies Tritici aestivi. Nonnulli hanc speciem separatam esse asseverant, nomine Triticum spelta L., quod nomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum est.
Situs scientifici: Tropicos • Tela Botanica • GRIN • ITIS • Plant List • NCBI • Biodiversity • Encyclopedia of Life • GrassBase • Plant Name Index • Plantes d'Afrique • USDA Plants Database
Triticum aestivum ssp. spelta (nomen ab Alberto Thellung anno 1918 statutum), Latinitate antiqua scandala seu spelta, est subspecies Tritici aestivi. Nonnulli hanc speciem separatam esse asseverant, nomine Triticum spelta L., quod nomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum est.
Plēkšņu jeb speltas kvieši (Triticum spelta; Triticum dicoccum[1]) ir kviešu suga, kas tiek audzēti jau aptuveni 5000 gadus.
Plēkšņu kvieši daļā Eiropas bija nozīmīgi no bronzas laikmeta līdz viduslaikiem; šobrīd tie tiek audzēti Centrāleiropā un Spānijas ziemeļos, un piedzīvo uzplaukumu veselīgās pārtikas sektorā. Plēkšņu kvieši dažreiz tiek uzskatīti par mīksto kviešu (Triticum aestivum) pasugu, un tādā gadījumā tās botāniskais nosaukums ir Triticum aestivum subsp. spelta. Tie ir heksaploīdi kvieši, kas nozīmē, ka tiem ir seši hromosomu komplekti.
Grieķu mitoloģijā plēkšņu kvieši (ζειά [zeiá] grieķu) bija dāvana grieķiem no dievietes Dēmetras. Senākās arheoloģiskās liecības par plēkšņu kviešiem ir no piektā gadu tūkstoša pirms mūsu ēras, Aizkaukāzā, Melnās jūras ziemeļaustrumos, lai gan visbagātīgākie un labāk dokumentētie arheoloģiskie pierādījumi par plēkšņu kviešiem atrodas Eiropā.[2] Plēkšņu kvieši atrasti arī neolīta vietnēs (2500—1700 p.m.ē.) Centrālajā Eiropā.[3] Bronzas laikmetā plēkšņu kvieši plaši izplatījās Viduseiropā. Dzelzs laikmetā (750—15 p.m.ē.) plēkšņu kvieši kļuva par galveno kviešu sugu Vācijas dienvidos un Šveicē, un no 500 g. p.m.ē. tos izmantoja arī Lielbritānijas dienvidos.
Plēkšņu jeb speltas kvieši (Triticum spelta; Triticum dicoccum) ir kviešu suga, kas tiek audzēti jau aptuveni 5000 gadus.
Plēkšņu kvieši daļā Eiropas bija nozīmīgi no bronzas laikmeta līdz viduslaikiem; šobrīd tie tiek audzēti Centrāleiropā un Spānijas ziemeļos, un piedzīvo uzplaukumu veselīgās pārtikas sektorā. Plēkšņu kvieši dažreiz tiek uzskatīti par mīksto kviešu (Triticum aestivum) pasugu, un tādā gadījumā tās botāniskais nosaukums ir Triticum aestivum subsp. spelta. Tie ir heksaploīdi kvieši, kas nozīmē, ka tiem ir seši hromosomu komplekti.
Spelt
Pengelasan saintifik 
Alam: Tumbuhan Klad: Angiosperms Klad: Monocots Klad: Commelinids Order: Poales Keluarga: Poaceae Subkeluarga: Pooideae Genus: Triticum Spesies: T. spelta Nama binomial Triticum speltaSpelt (Triticum spelta; Triticum dicoccum[2]), juga dikenali sebagai gandum dinkel[3] atau gandum berlapis,[3] ialah spesies gandum yang ditanam sejak kira-kira 5000 SM.
Dalam hidangan 100 gram, spelt tidak masak menyediakan 338 kalori dan merupakan sumber yang sangat baik (20% atau lebih daripada Nilai Harian, NH) protein, serat makanan, beberapa vitamin B dan banyak mineral diet (jadual). Kandungan nutrien terkaya termasuk mangan (143% NH), fosforus (57% NH) dan niasin (46% NH). Memasak dengan ketara mengurangkan banyak kandungan nutrien.[4] Spelt mengandungi kira-kira 70% jumlah karbohidrat, termasuk 11% sebagai serat makanan, dan rendah lemak (jadual).
Spelt (Triticum spelta; Triticum dicoccum), juga dikenali sebagai gandum dinkel atau gandum berlapis, ialah spesies gandum yang ditanam sejak kira-kira 5000 SM.
Spelt (Triticum spelta) is een eenjarige plant uit de grassenfamilie (Poaceae) uit het geslacht Tarwe (Triticum). Spelt wordt beschouwd als een primitievere variant van de gewone tarwe, die door kruising uit andere soorten is ontstaan. Het is een graansoort die sinds ongeveer 5000 v.Chr. verbouwd wordt. Er komen veel mengvormen met en overgangen naar gewone tarwe voor, omdat spelt gemakkelijk kruist met de in de nabijheid verbouwde tarwesoorten.[1]
De ontwikkeling is waarschijnlijk als volgt gegaan: De tweerijïge eenkoorn (2n = 14) heeft zich gekruist met een verwante, wilde grassoort (2n = 14).
De ontstane diploïde bastaard (hybride) was niet fertiel. Door verdubbeling van het chromosomenaantal is een soort met een tetraploïde aantal chromosomen ontstaan (2n = 4x = 28). De nieuwe soort is vierrijïg. Van deze fertiele hybride stamt emmertarwe (Triticum dicoccum) af.
Emmertarwe heeft zich gekruist met de diploïde grassoort Aegilops squarrosa (synoniem: Triticum tauschii, 2n = 14). Ook deze steriele hybride heeft zich alleen na een verdubbeling van de chromosomen kunnen voortplanten (hybridogene polyploïdie). Hieruit ontstonden uiteindelijk de vierrijige (hexaploïde) tarwesoorten, namelijk gewone tarwe (Triticum aestivum) en spelt (Triticum spelta).
Volgens recent DNA-onderzoek is de Europese spelt mogelijk pas later ontstaan uit een kruising van zesrijige dwergtarwe (Triticum compactum) met vierrijïge emmertarwe of durumtarwe (Triticum durum), soorten die al langer bestonden.
Het oorsprongsgebied van de soorten eenkoorn en emmertarwe ligt in de Vruchtbare Halve Maan, meer dan 9000 jaar geleden. Dit is het gebied waar hun wilde voorouders voorkomen en waar ook de oudste resten in opgravingen zijn teruggevonden. Archeologische vondsten tonen verder aan dat deze primitieve graansoorten, zo'n 6000 jaar geleden, verbouwd werden in Perzië en op het grondgebied van het huidige Irak en Anatolië, het huidige Turkije. Circa 5000 v. Chr. verscheen spelt in de Nijldelta, waar in de Egyptische koningsgraven emmertarwe terugvonden is. Omstreeks dezelfde tijd werd vanuit Azië via de Balkan de akkerbouw naar Midden-Europa gebracht; ook in Zuid-Limburg is bij opgravingen spelt gevonden. De uit Hongarije afkomstige bandkeramische cultuur verspreidde zich over grote delen van Europa, en vestigde zich ook in wat nu Zuid-Limburg is.
Bij Romeinse opgravingen wordt eveneens spelt gevonden, onder meer in Voerendaal bij een Romeinse villa. De Romeinen waardeerden spelt vanwege de goede eigenschappen van het speltmeel of bloem. Tot in de middeleeuwen was spelt een wijdverbreide graansoort. Vooral in Zwaben (Bodensee, Federsee) werd spelt veel gebruikt.[2] De benedictijnse abdis Hildegard van Bingen schreef in de 12e eeuw dat spelt alles bevat wat de mens nodig heeft om te leven: Spelt maakt deugdelijk bloed, geeft een rein gemoed en de gave van blijmoedigheid.
Na de middeleeuwen werd spelt verdrongen door gewone tarwe, omdat die een hogere opbrengst heeft en niet gepeld hoeft te worden. Spelt is namelijk een bedekte graansoort, maar in tegenstelling tot gerst en rijst zijn de kafjes niet met de korrel vergroeid. Bij deze twee graansoorten worden de korrels tijdens het 'pellen' geraspt. Spelt moet na de oogst gepeld worden om het kaf van het koren te scheiden. Dit pellen gebeurt tussen twee, van zandsteen gemaakte molenstenen, de ligger en de loper. De stenen mogen niet te dicht over elkaar lopen, omdat anders de korrels stuk gemalen worden. De spelt kan ook gepeld worden met een pelmachine. Spelt heeft een brosse aarspil, waardoor gemakkelijk oogstverliezen kunnen optreden.
De speltvariëteiten die tegenwoordig geteeld worden, zijn - net als bij gewone tarwe - ontstaan door zaadselectie en kruising. De basis voor de huidige speltproductie is vooral gelegd door Zuid-Duitse firma's, die sinds 1989 experimenteerden met het telen van spelt en hun productie met veel succes als 'oergraan' in de markt zetten. Sinds 2000 teelt men ook biologische spelt.[3] Critici stellen dat het daarbij in eerste instantie om een mythe gaat, die door marketing en dankzij gezondheidshypes via de media wordt verbreid. De spelttelers stellen op hun beurt dat zij gebruik maken van een gevarieerdere genenpoel dan de gangbare tarweproductie, die vooral door multinationale ondernemingen wordt beheerst.[4]
Bij de biologische landbouw is er belangstelling voor de teelt van spelt omdat het minder bemesting nodig heeft en een betere resistentie heeft tegen plantenziekten en insectenvraat. De zogenaamde harde korrel heeft een hoog gehalte aan gluten, wat gunstig is bij het bakken van brood. Hierdoor is spelt niet geschikt voor mensen met glutenintolerantie, een afwijking die bij 0,5% van de blanke Europeanen voorkomt. Doordat het graan nauw verwant is aan tarwe is het doorgaans ook niet geschikt voor mensen met tarweallergie. Mensen die last hebben van (niet-allergische) overgevoeligheid voor gluten (naar schatting 5 tot 6% van de Westerse bevolking[5]) en ook anderen zeggen vaak baat te hebben bij het eten van speltproducten. Het wetenschappelijke bewijs daarvoor is echter nog beperkt.
Er is kritiek geweest vanuit de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen op de duurzaamheid van spelt als voedingsgrondstof. Spelt heeft meer landbouwgrond nodig dan moderne tarwesoorten om dezelfde opbrengst te leveren. In Zuid-Duitsland, waar een groot deel van de in Nederland verwerkte spelt vandaan komt, liggen de opbrengsten van spelt nauwelijks lager dan die van normale tarwe. De speltkorrels moeten daarna nog worden gepeld, waardoor er minder eindproduct overblijft (4 tot 6000 kg per ha). Bij de teelt wordt evenveel kunstmest gebruikt als bij de normale tarweteelt. Spelt is wel legeringsgevoeliger en wordt daarom (net als normale tarwe) met groeiremmers bespoten.[6] Bij de biologische teelt zijn de opbrengsten lager. De prijs van (ongepelde) spelt is tweeënhalf tot drie keer zo hoog als die van gewone tarwe. Ook zijn de opslag- en verwerkingskosten hoger, doordat er gepeld moet worden en er meer opslagcapaciteit nodig is. Immers ongeveer 30% van de spelt is kaf.
Spelt wordt onder meer verbouwd in Zwaben (rassen: Bauländer Spelz, Schwabenkorn), Zwitserland, Oostenrijk (rassen: Hubel, Ostro) en België (rassen: Hercule, Redouté, Rouquin). Andere rassen die in Duitsland geteeld worden zijn Emilius, Franckenkorn (genoemd naar de kweker Peter Franck), Holstenkorn en Oberkulmer Rotkorn. Franckenkorn is ontstaan uit een terugkruising met tarwe en is niet zuiver spelt. De eerste Speltprojecten van Nederland ontstonden al in de jaren negentig. De bekendste zijn Pieterburen in Groningen en Kollenberger Spelt in Zuid Limburg. Pas na 2012 zijn er meerdere projecten ontstaan.
Spelt stelt minder eisen aan de grond dan tarwe.[7] Biologische spelt mag niet sterk bemest worden, omdat het onder meer legergevoelig is. Niet-biologisch geteelde spelt wordt daarom met groeiremmers behandeld. Spelt wordt gezaaid vanaf begin oktober tot eind oktober op een rijafstand van 13 - 16 cm. Per hectare is aan zaaigraan ongeveer 200 kg ongepelde spelt nodig. De plant wordt ongeveer 130 cm hoog. In de eerste helft van juni komt de plant in aar en begin augustus kan met een maaidorser geoogst worden. Door de brosse aarspil kan gemakkelijk oogstverlies optreden. In Nederland kan een hectare spelt onder goede omstandigheden tussen de 4 en 7 ton ongepelde spelt opleveren. Na het pellen blijft 60-70% over, dus 2,5 tot 5 ton graankorrels per hectare.
Een aantal bieren heeft spelt als belangrijkste graansoort. Het wordt onder andere gemaakt door brouwerijen in België en in Nederland. Spelt zorgt voor een bleke kleur en een stevige, frisse en volle smaak. Het zetmeel in spelt wordt echter tijdens het mouten en de navolgende enzymatische omzetting tijdens het brouwen slecht in suikers omgezet en verdwijnt dus grotendeels in de bierbostel en wordt zodoende als veevoeder afgezet.[bron?]
Speltmeel, speltbloem en speltbrood zijn vaak te verkrijgen bij natuurvoedings- en reformwinkels.[bron?] Speltmeel en speltbloem zijn ook te verkrijgen in de molenwinkels van korenmolens. Ook de meeste bakkers bieden tegenwoordig een of meer soorten speltbrood aan, en soms speltkoekjes. Voor speltbrood wordt meestal geen meel gebruikt, zoals bij volkorentarwebrood, maar bloem, waardoor het brood minder vezels bevat. De voedingswaarde van de volkorenproducten is ongeveer vergelijkbaar, gewoon speltbrood heeft een lagere voedingswaarde dan volkorentarwebrood.[8] Het Nederlands Bakkerij Centrum raadt aan geen gezondheidsclaims aan speltbrood te verbinden, omdat de voordelen (nog) niet bewezen zijn; wel kan men uit dit oogpunt bezien aanraden de volkorenvariant van spelt- en tarweprodukten te gebruiken.[9] Speltbrood is lastiger te bereiden, waarom bakkers en meelproducenten vaak tarwegluten en tarwemeel aan de gemalen spelt toevoegen.[10] Er zijn niettemin steeds meer speltproducten zonder deze toevoegingen verkrijgbaar.
Van spelt wordt ook macaroni en andere soorten pasta's gemaakt. Met het kaf kunnen kussens worden gevuld.
In recepten kan de genoemde hoeveelheid tarwemeel of bloem door dezelfde hoeveelheid speltmeel of speltbloem worden vervangen. De hele (rijpe) speltkorrel kan ook gebruikt worden bij de warme maaltijd als vervanger van rijst. In Zuid-Duitsland wordt spelt vanouds als Grünkern in de vorm van onrijp gedroogde graankorrels door onder andere soep gegeten. Als zodanig is het vergelijkbaar met het gebruik van gort in Nederland, Noord-Duitsland en Schotland.
Speltplanten in februari
Spelt
Links een stuk speltaar voor het pellen, in het midden het kaf dat na pellen overblijft, rechts de uit dit stukje speltaar afkomstige speltkorrels.
Links een paar speltkorrels voor het pellen, in het midden de gepelde korrels, rechts het kaf dat overblijft
Speltkorrels na pellen
Aartjes voor het pellen. Elk met twee graankorrels
Speltkorrels 7-8 mm lang van Hulshorster Enk
Speltkorrels, 10 mm lang
Speltmeel van Hulshorster Enk
Brood gebakken met spelt
gerst · gierst · haver · kafferkoren · mais · rijst · rogge · spelt · tarwe · teff · triticale
Beluister
(info)Spelt (Triticum spelta) is een eenjarige plant uit de grassenfamilie (Poaceae) uit het geslacht Tarwe (Triticum). Spelt wordt beschouwd als een primitievere variant van de gewone tarwe, die door kruising uit andere soorten is ontstaan. Het is een graansoort die sinds ongeveer 5000 v.Chr. verbouwd wordt. Er komen veel mengvormen met en overgangen naar gewone tarwe voor, omdat spelt gemakkelijk kruist met de in de nabijheid verbouwde tarwesoorten.
Spelt (Triticum spelta) er ein urgammal kornsort. Han er truleg ein hybrid mellom urkveitesortane emmer og einkorn (Triticum monococcum), og har same opphav som dagens moderne kveitesortar.
Kornslaget inneheld meir næringsstoff enn vanleg kveite, ettersom ein finn desse i sjølve frøkviten, og ikkje berre i skalet. Spelt har meir av både vitaminar, protein og fordøyelege fiber, og inneheld meir av minerala magnesium, jern, sink og kopar. Det har òg ei anna glutensamansetjing enn annan kveite, slik at enkelte glutenallergikarar toler det betre.
Ein kan laga gryn og mjøl av spelt, og speltbrød blir rekna som mykje betre på smak enn vanlege kveitebrød. I Tyskland har ein òg tradisjon for å tørka og eta umogne frø under namnet Grünkern.
Spelt har vore mykje brukt som lækjande mat, særleg mot fordøyingsproblem og hudsjukdommar. Hildegard von Bingen kallar det «det beste kornet», og den beste maten ein kan gje sjuke. I dag er spelt ein alternativ kornsort for mange kveiteallergikarar.
Kornslaget er nøysamt og har stor motsandskraft slik at det kan dyrkast utan gjødsel eller plantevernmiddel, og er ein populær kornsort innan organisk landbruk. Ulempa med speltkorn er at det gjev mindre utbytte enn kveite - frå halvparten av kornutbyttet per km2 og ned til ein fjerdedel.
Tak deg so kveite og bygg og baunor og linsor og hirsa og spelt og hav det i eit trog og baka deg brød av det!
Ein har funne spelt i Kaukasus frå 6000–5000 f.Kr., og i Moldavia frå 4000–3000 f.Kr. Kornet spreidde seg ganske raskt til heile Vest-Asia og Europa. Fleire gamle skrifter nemner det, mellom anna Bibelen.
I fleire tusen år var spelt ein viktig kornsort. Først under den industrielle jordbruksrevolusjonen på 1800-talet tok nye kveitesortar over på grunn av større utbytte.
I Bayern og Sveits heldt ein likevel fram med å dyrka spelt, og etter kvart voks etterspurnaden etter kornet slik at fleire tok til å dyrka det igjen. I Noreg tok ein til å dyrka spelt igjen i 1998.
Spelt (Triticum spelta) er ein urgammal kornsort. Han er truleg ein hybrid mellom urkveitesortane emmer og einkorn (Triticum monococcum), og har same opphav som dagens moderne kveitesortar.
Kornslaget inneheld meir næringsstoff enn vanleg kveite, ettersom ein finn desse i sjølve frøkviten, og ikkje berre i skalet. Spelt har meir av både vitaminar, protein og fordøyelege fiber, og inneheld meir av minerala magnesium, jern, sink og kopar. Det har òg ei anna glutensamansetjing enn annan kveite, slik at enkelte glutenallergikarar toler det betre.
Spelt eller dinkel (Triticum spelta) er en kornart i hveteslekten av grasfamilien, nært beslektet med hvete. Man anser den i dag for å være en hybrid mellom urhvetesortene Emmer (Triticum dicoccon) og Enkorn (Triticum monococcum).
Spelt har sin opprinnelse i Midtøsten. Spelt var tidligere en svært viktig kornsort, og har vært dyrket i Norden i mer enn 4500 år. Spelten tapte etterhvert terreng til den mer kostnadseffektive hveten, som normalt gir tre til fire ganger mer korn per m² enn spelt. Spelt regnes som en av de opprinnelige kornartene og regnes derfor som mindre foredlet enn dagens moderne hvetesorter. Det er stor variasjon mellom de enkelte speltsortene. Foredling av enkelte speltsorter og kryssing med moderne hvetesorter har økt avlingspotensialet, men også gjort disse sortene mere lik dagens hvetesorter. Sorter som Schwabenspelz, Alkor og Hubel er foredlete speltsorter mens sortene Oberkulmer Rotkorn og Ebners Rotkorn er opprinnelige, uforedlete sorter.[1] Oberkulmer Rotkorn og Ebners Rotkorn siste er sortene som dyrkes i Norge i dag.
Spelt skiller seg fra hvete ved at strået er lengre og at aksspindelen bryter sammen ved tresking. Agnene holder kornene sammen i småaks slik at spelt må avskalles for å kunne males.
Spelt er noe mer hardfør enn hvete. Den gir betydelig mindre avling (rundt 30%) av hva moderne hvetesorter gir. Spelten er derfor mer nøysom og klarer seg bedre på mindre næring og er derfor godt egnet til økologisk dyrking.
Spelt har et høyere proteininnhold enn vanlig hvete. Det påstås også at spelt har høyere innhold av sporstoffene magnesium, sink, jern og kobber. Helsedirektoratet skriver via matportalen.no: «Analyser som sammenligner næringsinnholdet av spelt med vanlig hvete gir foreløpig ikke noe klart svar på om spelt har et bedre næringsinnhold enn vanlig hvete. Noen analyser viser høyere innhold av visse mikronæringsstoffer i spelt, som for eksempel jern, sink og kobber, men forskjellene er ikke store og heller ikke gjennomgående i alle analyser. Næringsinnholdet i det ferdige melet er avhengig av mange faktorer, som for eksempel værforhold, dyrkingsmåte, malemetode og hvor grovt melet er. Valg av hvetesort er mindre utslagsgivende.»[2]
Spelt inneholder gluten, som vanlig hvete, og kan derfor ikke spises av folk med cøliaki. Proteinsammensetningen skiller seg fra vanlig hvete, og spelt kan derfor i noen tilfeller spises av folk med hveteintoleranse.
Speltkorn (figur C og D) framstilt i tysk flora fra 1885)
Grønne, umodne aks av spelt
Spelt eller dinkel (Triticum spelta) er en kornart i hveteslekten av grasfamilien, nært beslektet med hvete. Man anser den i dag for å være en hybrid mellom urhvetesortene Emmer (Triticum dicoccon) og Enkorn (Triticum monococcum).
Spelt har sin opprinnelse i Midtøsten. Spelt var tidligere en svært viktig kornsort, og har vært dyrket i Norden i mer enn 4500 år. Spelten tapte etterhvert terreng til den mer kostnadseffektive hveten, som normalt gir tre til fire ganger mer korn per m² enn spelt. Spelt regnes som en av de opprinnelige kornartene og regnes derfor som mindre foredlet enn dagens moderne hvetesorter. Det er stor variasjon mellom de enkelte speltsortene. Foredling av enkelte speltsorter og kryssing med moderne hvetesorter har økt avlingspotensialet, men også gjort disse sortene mere lik dagens hvetesorter. Sorter som Schwabenspelz, Alkor og Hubel er foredlete speltsorter mens sortene Oberkulmer Rotkorn og Ebners Rotkorn er opprinnelige, uforedlete sorter. Oberkulmer Rotkorn og Ebners Rotkorn siste er sortene som dyrkes i Norge i dag.
Spelt skiller seg fra hvete ved at strået er lengre og at aksspindelen bryter sammen ved tresking. Agnene holder kornene sammen i småaks slik at spelt må avskalles for å kunne males.
Spelt er noe mer hardfør enn hvete. Den gir betydelig mindre avling (rundt 30%) av hva moderne hvetesorter gir. Spelten er derfor mer nøysom og klarer seg bedre på mindre næring og er derfor godt egnet til økologisk dyrking.
Spelt har et høyere proteininnhold enn vanlig hvete. Det påstås også at spelt har høyere innhold av sporstoffene magnesium, sink, jern og kobber. Helsedirektoratet skriver via matportalen.no: «Analyser som sammenligner næringsinnholdet av spelt med vanlig hvete gir foreløpig ikke noe klart svar på om spelt har et bedre næringsinnhold enn vanlig hvete. Noen analyser viser høyere innhold av visse mikronæringsstoffer i spelt, som for eksempel jern, sink og kobber, men forskjellene er ikke store og heller ikke gjennomgående i alle analyser. Næringsinnholdet i det ferdige melet er avhengig av mange faktorer, som for eksempel værforhold, dyrkingsmåte, malemetode og hvor grovt melet er. Valg av hvetesort er mindre utslagsgivende.»
Spelt inneholder gluten, som vanlig hvete, og kan derfor ikke spises av folk med cøliaki. Proteinsammensetningen skiller seg fra vanlig hvete, og spelt kan derfor i noen tilfeller spises av folk med hveteintoleranse.
Speltkorn (figur C og D) framstilt i tysk flora fra 1885)
Grønne, umodne aks av spelt
Pszenica orkisz (Triticum spelta L.), zwyczajowo nazywana szpelcem lub orkiszem – gatunek zboża należący do rodzaju pszenica (rodzina wiechlinowatych). Popularna w średniowieczu, obecnie rzadko uprawiana.
W czasach prehistorycznych była głównie uprawiana na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Jest szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii[2]. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie[3].
Orkiszem nazywa się także jęczmień dwurzędowy (Hordeum distichon).
Kwiatostan
Dojrzałe kłosy
Nasiona
Orkisz jest heksaploidem (6n=42), należy do form niewymłacanych.
Posiada takie same genomy jak pszenica zwyczajna[3].
Pszenica orkisz ma niskie wymagania w stosunku do warunków, w których rozwija się i rośnie. Wykazuje się wysoką zdolnością adaptacyjną[2].
Pszenica orkisz należy do upraw ekologicznych. Zaleca się uprawianie jej na obszarach chronionych przed powodziami.
Plenność pszenicy orkisz jest ściśle związana z klasą gleby na jakiej jest uprawiana, zastosowanym nawożeniem i płodozmianem. Zwykle daje niższe plony w porównaniu do pszenicy zwyczajnej, a zawyżanie jej plenności może niekiedy wynikać z faktu, że wydajność plonowania orkiszu jest podawana dla ziarna nieodplewionego[4].
Jej uprawa nie wymaga używania pestycydów[3].
Orkisz spożywany był w starożytności. W czasach rzymskich był posiłkiem gladiatorów i zawodników igrzysk.
Według danych za rok 2007 powierzchnia jego uprawy w Europie wynosiła około 18 tys. hektarów. W Polsce orkisz uprawia się na około 200–300 hektarach, głównie w gospodarstwach „ekologicznych”.
Wartość odżywcza orkiszu jest bardzo wysoka. Zawiera ona wszystkie podstawowe składniki odżywcze potrzebne człowiekowi, takie jak sacharydy, białka, tłuszcze, witaminy oraz substancje mineralne. Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17 proc.) niż ziarno pszenicy zwyczajnej. Jest od nich także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten[2]. Ponadto zawiera więcej cynku, miedzi i selenu oraz witamin A i E. Dominującym kwasem tłuszczowym jest wartościowy dla zdrowia kwas linolenowy. Gatunek ten jest również bogatym źródłem błonnika pokarmowego[potrzebny przypis].
Jednakże orkisz zawiera małą ilość niektórych aminokwasów, uważanych za niezbędne w diecie człowieka. Szczególnie mało zawiera lizyny i treoniny, ale bogata jest w glutaminę i prolinę[3].
Chleb produkowany z dodatkiem pszenicy orkisz wykazuje się charakterystycznym "chlebowym" zapachem, dużą objętością oraz pozostaje świeży i miękki przez dłuższy czas. Natomiast chleb wytworzony jedynie z tego rodzaju pszenicy ma mniejszą objętość i gorszą strukturę.
25 marca 2008 „Czerkieska mąka orkiszowa” została wpisana na Listę Produktów Tradycyjnych (woj. świętokrzyskie) w kategorii „Warzywa i owoce”[5].
W roku 2012 wpisano do krajowego rejestru pierwszą polską odmianę pszenicy orkisz ozimej o nazwie Rokosz, wyhodowaną w Hodowli Roślin Strzelce Sp. z o.o. Grupa IHAR przez zespół hodowców pod kierownictwem dr. Zygmunta Nity[6].
Pszenica orkisz (Triticum spelta L.), zwyczajowo nazywana szpelcem lub orkiszem – gatunek zboża należący do rodzaju pszenica (rodzina wiechlinowatych). Popularna w średniowieczu, obecnie rzadko uprawiana.
W czasach prehistorycznych była głównie uprawiana na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Jest szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.
Orkiszem nazywa się także jęczmień dwurzędowy (Hordeum distichon).
Pira (znanstveno ime Triticum spelta) je rastlina, ki spada med prve gojene žitarice. Arheologi smatrajo da so jo udomačili pred več kot deset tisoč leti in je človeštvu prinesla civilizacijski napredek. Njene izredne kvalitete ponovno odkrivajo danes, ko je vse manj zdrave hrane in je postalo nujno pridelovanje hrane na okolju prijazen način. Ponovno odkrita pira je plevnata zvrst pšenice z beljakovinami, vlakninami in vitamini bogatim zrnjem. Uporabniki iz pirine moke pripravljajo posebne vrste kruha in peciva. Zrnje pire se tudi kuha, celo ali zdrobljeno za dietetično pripravljene jedi, ki naj bi jih uživali oslabeli ljudje s prebavnimi težavami in bolečinami v sklepih. Tudi pirina slama je iskan pridelek v pletarstvu, je trpežna, dovolj dolga in prožna ter se lahko uporabi za celo vrsto okrasnih izdelkov. Zelo jo cenijo kmetovalci, ki pidelujejo pridelke po biodinamični metodi.
Wikimedijina zbirka ponuja več predstavnostnega gradiva o temi: Pira Wikivrste vsebujejo še več podatkov o temi: PiraSpeltvete (Triticum spelta alternativt Triticum aestivum spelta), även kallat dinkel, spelt, dinkelvete, sandvete och gammelvete, är en art eller underart inom familjen gräs. Olika uppgifter förekommer om speltvete utgör en egen art eller om det utgör en underart till samma art som vanligt vete tillhör.
Speltvete härstammar från sydvästra Asien och uppstod mellan 6000 och 5000 år f Kr som ett resultat av en korsning mellan emmervete och treuddigt borstvete. Korsningen har sannolikt uppstått flera gånger vid olika tillfällen eftersom europeiskt och iranskt speltvete skiljer sig åt. Arkeologiska fynd har visat att speltvete odlades under stenåldern, bland annat i Sverige men cirka 1000 år f Kr minskade speltvetet i betydelse när det sexradiga kornet kom. Speltvete som främst odlats i Mellaneuropa har även odlats i torrare delar av Sverige, främst på Öland och Gotland, i mindre omfattning. Odlingen har minskat i omfattning på grund av den låga avkastningen.[1][2][3]
I speltvete verkar proteinhalterna ligga högre (12-18%) jämfört med vanligt vete. Sammansättningen är inte samma som i vanligt vete, men speltvete innehåller gluten, trots att motsatsen ibland hävdas. Glutenet i vanligt vete ger bättre bakegenskaper än speltvetets gluten. Speltvete innehåller något mera av tiamin och niacin och något mindre av riboflavin jämfört med vanligt vete. Innehållet av kalium och kalcium är lika medan innehållet av zink, järn och koppar är betydligt högre i speltvete.[1]
Speltvete är härdigare än vanligt vete och kräver mindre gödsling, vilket gör det intressant för ekologisk odling. Speltvete odlas främst i Tyskland, Schweiz, Belgien, Österrike, Ukraina, Kazakstan och Kanada.[2]
Speltvete (Triticum spelta alternativt Triticum aestivum spelta), även kallat dinkel, spelt, dinkelvete, sandvete och gammelvete, är en art eller underart inom familjen gräs. Olika uppgifter förekommer om speltvete utgör en egen art eller om det utgör en underart till samma art som vanligt vete tillhör.
Kavuzlu buğday (Triticum spelta), buğdaygiller (Poaceae) familyasından hekzaploid bir buğday türü. Kavuzlu buğday Avrupa'nın bazı bölgelerinde Bronz Çağ'dan Orta Çağ'a kadar temel bir gıda maddesi olarak işlev görmüşse de, günümüzde Orta Avrupa'da soyu tükenmekte olan bir ekin olarak varoluş mücadelesi vermektedir ve yakın zamanda sağlıklı diyet ürünleri satan dükkânların raflarında kendine yer edinmeye başlamıştır.
Kavuzlu buğday yer yer yakın akrabası olduğu ekmeklik buğdayın (T. aestivum) bir alt türü olarak değerlendirilir. Bu durumda botanik adı Triticum aestivum alt türü spelta olarak anılır.
Kavuzlu buğday (Triticum spelta), buğdaygiller (Poaceae) familyasından hekzaploid bir buğday türü. Kavuzlu buğday Avrupa'nın bazı bölgelerinde Bronz Çağ'dan Orta Çağ'a kadar temel bir gıda maddesi olarak işlev görmüşse de, günümüzde Orta Avrupa'da soyu tükenmekte olan bir ekin olarak varoluş mücadelesi vermektedir ve yakın zamanda sağlıklı diyet ürünleri satan dükkânların raflarında kendine yer edinmeye başlamıştır.
Kavuzlu buğday yer yer yakın akrabası olduğu ekmeklik buğdayın (T. aestivum) bir alt türü olarak değerlendirilir. Bu durumda botanik adı Triticum aestivum alt türü spelta olarak anılır.
Відрізняється зерном з невимолочуваними плівками, ламкістю колоса, цегляно-червоним або блідим кольором, невибагливістю.
На відміну від інших сортів пшениці спельта має 42 хромосоми. А полба має лише 28 хромосом.
Спельта є результатом природної гібридизації полби справжньої (Triticum dicoccum) та дикоростучої пшениці егілопс (Aegilops tauschii).[2]
Область походження (імовірно) — Середземномор'я. Вирощувалася у Західній, Центральній та Південній Європі, Середній Азії та інших місцях. Пізніше була витіснена хоч і набагато більш вимогливою до клімату та менш стійкою до хвороб, але значно більш врожайною Triticum aestivum L., станом на 21 сторіччя займає незначну частку світових посівних площ.
Найбільш давні знахідки спельти датуються 2 тисячоліттям до н. е. і розташовані на території Швейцарських та Італійських Альп. Пізніші знахідки: Німеччина, Чехія, Словаччина, південь Італії.
Радянський генетик Микола Вавілов досліджував спельту, бо бачив у ній великий генетичний потенціал для створення нових сортів пшениць.[3]
На території сучасної України цю культуру почали вирощувати в кінці другого тисячоліття до нашої ери. Влітку 1940 року Вавілов із кількома своїми помічниками у експедиції по Прикарпатті знайшли спельту.[3] До 60 років 20 сторіччя полбу і спельту вирощували в Українських і Словацьких Карпатах. У 2000-х Федір Парій ідентифікував спельту, яку місцеві називали дідівська пшеничка, на Західній Україні у місцевого селянина.[3]
Перехід вирощування спельти до м’якої та твердої пшениць дозволив підняти урожай і полегшити його переробку, оскільки їхнє насіння не мало міцної луски. Проте були втрачені цінні властивості спельти: витривалість до несприятливих чинників при вирощуванні. Наразі хліб зі спельти можна придбати у супермаркетах у розділах екологічної їжі. [4]
В Україні зареєстровано два сорти спельти, що були отримані Всеукраїнським науковим інститутом селекції: Зоря України (2012 р.) та Європа (2015 р.). "Зоря України", виведена Федіром Парієм, містить у зерні 24% білка, тоді як звичайна озима пшениця — 12-13%, яра пшениця — 14-15%, а клейковини — 53 % (звичайні — 26-28%). За три роки досліджень урожайність «Зорі України» склала у середньому 42,8 центнера, тоді як контрольні сорти м’якої пшениці дали по 57-62,2 центнера. Незважаючи на низьку врожайність спельта дає з гектара у зерні 1 тонну 60 кілограмів білка, а контрольні пшениці — 713-802 кілограми. В «Європі» вміст білка в зерні менший і становить 20-21%:, вміст клейковини — 47,2%, урожайність за 2011-2013 р.р. становила 58 центнерів. Перевагою «Європи» є те, що насіння гарно вимолочується (при обмолоті 90% зерна відділяється від плівок).[3]
Виробляти хліб зі спельти розпочав Київхліб.[5]
Порівняно з поширеними видами пшениці - має ряд переваг і недоліків.
Насіння
Сходи
Колоски
Хліб зі спельти
Triticum spelta là một loài thực vật có hoa trong họ Hòa thảo. Loài này được L. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1753.[1]
Triticum spelta là một loài thực vật có hoa trong họ Hòa thảo. Loài này được L. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1753.
Спельта, также Пшеница спельта (лат. Triticum spelta) — зерновая культура, вид рода Пшеница (Triticum). Спельта относится к так называемой полбяной пшенице — группе видов с плёнчатым зерном и с ломкими колосьями[1][2]. Выращивается с 5-го тысячелетия до нашей эры.
Спельта была важным продуктом в некоторых странах Европы от эпохи бронзы до Средневековья; теперь она сохраняется в виде реликтовых культур в Центральной Европе и на севере Испании и нашла новый рынок в качестве здоровой пищи.
Спельта иногда считается подвидом близкородственного вида — пшеницы мягкой (Triticum aestivum), в этом случае её научным названием считается Triticum aestivum subsp. spelta.
Спельта — гексаплоидная пшеница, то есть она имеет шесть наборов хромосом.
Спельта, также Пшеница спельта (лат. Triticum spelta) — зерновая культура, вид рода Пшеница (Triticum). Спельта относится к так называемой полбяной пшенице — группе видов с плёнчатым зерном и с ломкими колосьями. Выращивается с 5-го тысячелетия до нашей эры.
Спельта была важным продуктом в некоторых странах Европы от эпохи бронзы до Средневековья; теперь она сохраняется в виде реликтовых культур в Центральной Европе и на севере Испании и нашла новый рынок в качестве здоровой пищи.
Спельта иногда считается подвидом близкородственного вида — пшеницы мягкой (Triticum aestivum), в этом случае её научным названием считается Triticum aestivum subsp. spelta.
Спельта — гексаплоидная пшеница, то есть она имеет шесть наборов хромосом.
斯佩耳特小麦（學名：Triticum spelta）是一種小麥。它在青铜时代到中世纪时的部分欧洲地区都是重要的农产品。如今在中欧仍有种植，作为一种健康食品重新在市场中出现。
斯佩耳特小麥是六倍體，其中兩套染色體源自節節麥，其餘四套源自已馴化的四倍體二粒小麥的某個栽培種。
普通小麥的染色體組成和斯佩耳特小麥相同，且兩者可雜交，因此有些人視兩者為同一物種的不同亞種。然而目前尚不確定兩者間的演化關係。
人類在西元前5000年就開始種植。由於它含有中等份量的麩質，因此它適合焗烤。
在德国，為了避免遇到天候不佳造成損失，有時會在斯佩耳特小麦半成熟時就先採收晒，稱為綠穀（德语：Grünkern）。因為綠穀的味道不錯，有些農人會固定將一部份的斯佩耳特小麦提前收成為綠穀。
斯佩耳特小麦含有大约57.9%的碳水化合物（不包括9.2%纤维素），17.0%蛋白质和3.0%的脂肪，以及食用矿物质和维生素。[1]
斯佩耳特小麦与常见的小麦是近亲，因此不适合乳糜泻的人群食用[2]。 然而一些对小麦过敏的人却可以食用斯佩耳特小麦[3][4][5]。
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
