Hasło w Wikisłowniku Bobowate, motylkowate (Fabaceae Lindl., Papilionaceae Giseke[2]) – rodzina roślin należąca do rzędu bobowców (Fabales Bromhead). Należy do niej około 9,4% spośród wszystkich gatunków roślin dwuliściennych. Obejmuje w tropikach często rośliny drzewiaste, w klimacie umiarkowanym – głównie rośliny zielne. Symbioza z bakteriami brodawkowymi umożliwia wykorzystanie azotu atmosferycznego.
Morfologia
- Liście
- Osadzone na pędzie spiralnie, są nieparzystopierzaście pojedynczo złożone (np. robinia akacjowa), parzystopierzaście złożone (np. karagana), dłoniaste (np. łubin) lub trójlistkowe (np. koniczyna); występują też liście pojedyncze. U motylkowatych występują przylistki, które mogą być częścią asymilacyjną przy redukcji blaszki liściowej (np. groszek). Częścią asymilacyjną mogą być również osie pędów (np. żarnowiec i janowiec). Z przekształconych części liścia mogą tworzyć się wąsy czepne (np. groszek, groch lub wyka). Ciernie pochodzenia przylistkowego występują np. u robinii akacjowej, pochodzenia liściowego np. u traganka, pędowego np. u wilżyny.
- Kwiaty
- Są to tzw. kwiaty motylkowe o specyficznej budowie. Są grzbieciste, zebrane w grona. Działek kielicha jest 5, zrośniętych ze sobą. Płatki korony ustawione w układzie zstępującym (tzn. płatek górny nachodzi na boczne, a te z kolei na dwa dolne) nadają "motylkowaty" pokrój kwiatu. Płatki różnią się od siebie – płatek górny jest największy i jest nazywany żagielkiem, dwa boczne płatki ze względu na ich kształt są nazywane wiosełkami lub skrzydełkami a dwa dolne tworzą łódeczkę. Ewolucja kwiatu motylkowatych idzie w kierunku zrastania się płatków. U większości gatunków płatki są wolne z wyjątkiem dwóch tworzących łódeczkę, które są na brzegu zrośnięte ze sobą na pewnym odcinku. U wyki zrośnięte są łódeczka i skrzydełka w środkowym odcinku tych płatków, natomiast ich nasady są wolne. Koniczyna ma wszystkie płatki zrośnięte ze sobą. Pręcików jest 10, ich nitki się ze sobą zrastają i tworzą rynienkę, do której ścieka nektar. Mogą być w ten sposób zrośnięte wszystkie pręciki, lub tylko 9, a jeden, górny jest wolny (np. u grochu). W rynience z nitek położony jest słupek o charakterystycznym kształcie – posiada długą, wąską zalążnię i zakrzywioną szyjkę słupka. Słupek zrasta się z jednego owocolistka. Drugi kierunek ewolucji prowadzi do silnej redukcji czterech płatków, pozostaje jedynie silnie rozrośnięty żagielek. Gatunków reprezentujących tę tendencję we florze środkowoeuropejskiej nie ma.
- Owoce
-
Strąk, suchy, wielonasienny, pękający dwoma szwami. Odmianą tego owocu jest strąk przewęzisty rozpadający się na jednonasienne fragmenty (np. seradela) lub jednonasienny niepękający owoc – orzeszek (np. koniczyna). Zabiegi hodowlane pozwalają na wyselekcjonowanie strąków o zmięśniałej owocni (np. u odmian szparagowych fasoli zwykłej). Groch i łubin są samopylne (samoczynnie w pąku następuje samozapylenie), koniczyna natomiast jest samosterylna (własny pyłek nie kiełkuje na znamieniu).
Systematyka
Rodzina bywała w przeszłości wąsko ujmowana (jako bobowate Fabaceae sensu stricto) z odrębnie wyróżnianymi spokrewnionymi rodzinami mimozowych (Mimosaceae) i brezylkowych (Caesalpiniaceae). Taki podział obecny był jeszcze w systemie Reveala z lat 1993-1999. Czasem wymienione rodziny traktowano jako podrodziny. W miarę poznawania złożonej filogenezy tej grupy roślin okazało się że bobowate (Fabaceae sensu lato) dzielą się na siedem-osiem głównych linii rozwojowych i dlatego rodzina obecnie definiowana jest szeroko, a poszczególne klady mają rangę taksonomiczną podrodzin, plemion lub określane są po prostu mianem grupy.
- Pozycja rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
bobowce mydłodrzewowate Quillajaceae
bobowate Fabaceae
krzyżownicowate Polygalaceae
zabłędowate Surianaceae
- Podział rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
Wciąż niejasny jest układ kladów bazalnych rodziny. Za najstarsze linie rozwojowe w jej obrębie uważa się plemiona Cercideae (4–12 rodzajów) i Detarieae (ok. 81 rodzajów)[3]. W pozycji tej sytuuje się także izolowany, monotypowy rodzaj Duparquetia z pochodzącym z zachodniej Afryki gatunkiem D. orchidacea[1]. Z kladu obejmującego pozostałe bobowate odchodzi kilka linii rozwojowych o różnych ujęciach taksonomicznych. Podrodzina Faboideae (476 rodzajów) jest grupą monofiletyczną, podobnie mimozowe Mimosoideae (82 rodzaje). Rośliny grupowane dawniej w podrodzinie (lub rodzinie w niektórych ujęciach systematycznych) brezylkowych Caesalpinioideae Candolle w istocie stanowią dwie linie rozwojowe stanowiące klad wspólny z mimozowatymi, stąd takson w dawniejszym ujęciu ma charakter parafiletyczny. Starszą linią rozwojową jest grupa rodzajów tworząca tzw. klad Umtiza[1]. Należy do niego siedem rodzajów tworzących dwie grupy siostrzane. Jedna obejmuje rodzaje Umtiza, Gleditsia i Gymnocladus, do drugiej należą rodzaje: Ceratonia, Acrocarpus, Arcoa i Tetrapterocarpon[4].
bobowate
Detarieae
Cercideae
Duparquetia
Dialineae
bobowate właściwe Faboideae
klad Umtiza
brezylkowe Caesalpinioideae
mimozowe Mimosoideae
- Pozycja w systemie Reveala (1993-1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.). Mimozowate (Mimosaceae) i brezylkowate (Caesalpiniaceae) wyróżniane są jako odrębne rodziny[5].
- Pozycja w systemie Reveala (2008)
Klasa okrytonasienne Magnoliopsida Brongn., podklasa Rosidae Takht., nadrząd Rosanae Takht., rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.). Mimozowate i brezylkowate wchodzą w skład bobowatych[6].
- Przedstawiciele flory Polski
(Wykaz obejmuje rośliny dziko rosnące i zdziczałe oraz efemerofity i taksony uprawiane)
Zastosowanie
Rodzina o bardzo dużym znaczeniu użytkowym dla człowieka.
-
Rośliny pastewne – np. koniczyna, lucerna, seradela.
- Nasiona roślin strączkowych są źródłem cennego białka (fasola, groch, soczewica, soja).
-
Nawozy zielone – służą jako nawozy naturalne, wzbogacają glebę w azot.
-
Rośliny oleiste – np. soja, orzacha podziemna.
-
Rośliny ozdobne – np. złotokap, glicynia, karagana, glediczja.
- Dostarczają cennego drewna, gum i garbników np. robinia.
-
Rośliny lecznicze – np. lukrecja, nostrzyk.
Przypisy
Linki zewnętrzne
-
Leguminosae-Papilionoideae DC. [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
-
Leguminosae-Mimosoideae Kunth [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
-
Leguminosae-Caesalpinioideae Kunth [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
-
Leguminosae Juss. [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
